مالا مه مالا مه كوردستانه
بابه‌تێن وه‌كهه‌ڤ
د. شه‌عبان مزوری
یا ئه‌ڤه دوو ساله خه‌لك خێڤزانكیێ لسه‌ر دكه سه‌فیرێ به‌رێ یێ ئه‌مریكا ل سوریێ روبه‌رت فورد دانا سه‌ر به‌ركێ. شڤێدی دچاڤپێكه‌فتنه‌ك راسته‌وخوه‌دا ژ ئه‌مریكا دگه‌ل كه‌نالێ العربیه الحدث كو سه‌ر ب عه‌ره‌بستانا سعودی ڤه‌یه په‌ردا لسه‌ر هه‌می هه‌لویستێ ئه‌مریكی به‌ره‌مبه‌ر ره‌وشا سوریێ راكر و ب ئاشكرا هه‌مو تشت بناڤكرن. فورد پێداچونه‌ك گه‌له‌ك له‌ز لێ زه‌لال لسه‌ر كێشا سوریێ كر، باسا گوهارتنا سه‌نگه‌ر و تێكه‌لیێن هێزا لسه‌ر بیڤا سوریا كر دڤان شه‌ش سالێن ده‌رباسبویدا.
وه‌ك ئه‌م هه‌می دزانین شه‌رێ سوریێ ڤا دكه‌ڤیته سالا خوه‌یا هه‌فتا. دناڤا ڤان سالا گه‌له‌ك تشت چێبون كو بو مه وه‌ك گه‌لێ كورد ل ده‌ستپێكێ پر زه‌لال و ئارمانج ناس نه‌بون. سوریێ ئه‌وا كو به‌شه‌ك ژ خه‌لكێ وێ بسه‌رهه‌لدان ناڤدكه ژ بزاڤه‌ك سڤیل و وه‌ك به‌رده‌وامبونه‌ك بو بوهارا عه‌ره‌بی كه‌فته د شه‌ره‌كێ پر دژوارێ ناڤخوه‌یێ كو هه‌یا روژا ئه‌ڤرو بملیونا خه‌لك چ لناڤخوه و چ بو ده‌رڤه‌ی وه‌لات كوچبه‌ر بون، نێزیك یه‌ك ملیون مروڤ ل ناڤبه‌را كوشتی، بریندار و بێسه‌روشوین بون. ژێرخانا پرانیا وه‌لاتێ سوریێ هات وێرانكرن و هه‌یا ئه‌ڤرو ژی خویا نینه چه‌ندمایه بو ئارامیێ.
یاریكه‌رێ ژێهاتی د جه‌نگادا به‌ره‌ی دگوهوریت
پێداچونه‌ك بله‌ز لسه‌ر ڤان شه‌ش سالێن ده‌رباسبوی نیشان دده‌ت كو چه‌وا یاریكه‌رێن سه‌ره‌كی به‌ره گوهارتینه ژبو به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه. گوهارتنا به‌را لگور به‌رژه‌وه‌ندیا كاره‌ك ره‌وایه ژبو هه‌ر ئالیه‌كی، چونكی دڤێت به‌رژه‌وه‌ندی به‌ره‌ی بچه‌سپینیت و نه به‌ره‌ڤاژی. پرانیا سیاسه‌تا كوردی هه‌یا ده‌مه‌ك نێزیك و هه‌یا ئه‌ڤرو هنده‌ك لایه‌ن به‌ره‌ڤاژی ڤێ راستیا مێژویێ به‌ره‌یه به‌رژه‌وه‌ندیا وان دچه‌سپینیت. ئه‌ڤ خواندنا شاش بو تێكه‌لیا و هه‌لبژارتنا به‌ره‌یا بدیتنا من ئه‌گه‌را سه‌ره‌كی بو كو كورد هه‌رده‌م ده‌ست ڤالا ژ هه‌می هه‌ڤركیێن هه‌بوین لهه‌رێما مه ده‌ست ڤالا ده‌ردكه‌فتن. توركیا كو لده‌ستپێكا ڤی شه‌ریدا لگه‌ل سعودی، قه‌ته‌ر و هه‌می هێزێن خوه بدژ ئه‌سه‌د ناسدكرن ژ رادیكالێن چه‌پ هه‌یا وه‌هابیستا ئانكو موسلمانێن سوننیێن هه‌رێن توندره‌و دیه‌ك به‌ره‌دا بون، هه‌می ئالیكاریێن لوجستی و مه‌یدانی ددان وان. ئه‌مریكا پشتگریا وان دكر لێ بێی راسته‌وخوه بهكه‌ڤیته دشه‌ری دا. به‌لێ ئه‌مریكا چكێماسی نه‌كرن ژ ئالیێ دپلوماسیڤه بو ئوپوزسیونا سوری یا گرێدای به‌ره‌ی توركی.
بته‌نگاڤ بونا رژێما ئه‌سه‌د را حوزبوللاها لوبنانی بهه‌می هێزا خوه‌را كه‌فته ناڤا شه‌ری، ئیرانێ هه‌می پێچێبونێن خوه خستنه دخزمه‌تا ئه‌سه‌د دا، هه‌ر ژ دپلوماسی هه‌یا له‌شكه‌ری ده‌رڤه‌ی ئینانا شیعێن توندره‌و ژ هه‌می جیهانێ و چه‌كداركرنا وان ل سوریێ لبن ناڤێن جودا لێ بیه‌ك ئارمانج و ناڤه‌روك ئه‌وژی نابیت رژێما ئه‌سه‌د بكه‌ڤیت. ده‌مه‌ك زۆر نه‌كێشا روسیا راسته‌وخوه ئه‌وژی كه‌فته د ڤی شه‌ری و لبه‌ره‌یێ سوریێ و ئیرانێ جهێ خوه‌گرت و بڤێ روخاندنا رژێما ئه‌سه‌د ژ پرۆگرامێ ئه‌مریكا ده‌ركه‌فت ئه‌ڤه ژئالیه‌كیڤه، ژ لایه‌نه‌كێدیڤه به‌لاڤ بون و خورتبونا توندره‌وێن سوننی ل سوریێ و لاواز بونا ئوپوزسیونا سیكوله‌ر، كوشتن و سه‌ربرینا گه‌له‌ك كه‌سان ژ هاولاتیێن رۆژئاڤا بده‌ستێ توندره‌وێن سوننی كو بچاڤدێری، هاریكاریا توركی و پاره و چه‌كێن سعودی و قه‌ته‌ری هاتین په‌روه‌رده كرن كارتێكرنه‌ك مه‌زن هه‌بو لسه‌ر ئه‌مریكا و ئه‌وروپا كو پێداچونه‌ك لسه‌ر هه‌لویستێن خوه بكه‌ن.
كوردێن رۆژئاڤا و كێشا سوریا
لده‌ستپێكا ئالوزیێن سوریێ و تایبه‌تی سالا یه‌كه‌مین گه‌له‌ك لایه‌ن هه‌بون دخواستن كورد بكه‌ڤن شه‌ر دگه‌ل رژێما ئه‌سه‌د، كورد نابیت بێلایه‌ن بمینیت. لڤێره ڤان لایه‌نا هزرا هندێ نه‌دكر كو ئه‌سه‌دێ خوه ب ڕێبه‌رێ عه‌ره‌با دزانیت باژار و گوندێن عه‌ره‌با بسه‌ر سه‌رێ واندا هه‌لوه‌شاندن و ئه‌وێن خوه بجێگر ددیتن ژ سوننیێن توندره‌و مال و رومه‌تا عه‌ره‌با تالانكرن. لڤێره ئه‌گه‌ر كوردا لدژی ئه‌سه‌د شه‌ر كربا دا چ بسه‌رێ كوردا ئینیت. ب باوه‌ریا من ژ ده‌رڤه‌ی هنده‌ك رودانێن ناڤخوه‌یێ بره‌نگه‌ك گشتی هه‌لسوكه‌وتا بریارده‌رێن رۆژئاڤا كو په‌یه‌ده سه‌ركێشیا وێ دكه‌ت هه‌یا رۆژا ئه‌ڤرو ئه‌ز بسه‌ركه‌فتی دبینم.
پشتی كه‌فتنا روسیا بو سوریێ ئه‌مریكا بێ ئومێد بو كو بكاریت پێگه‌هه‌ك هه‌بیت ل سوریێ. چونكی هه‌ڤالبه‌ندێن وێ ژ له‌شكه‌رێ ئازاد یێ پر ئالیكاری وه‌رگرتی ژ ئه‌مریكا رۆژ بو رۆژێ لاوازتر دبو و توندره‌وێن سوننه نه‌راسته‌و خوه بئالیكاریێن ئه‌مریكا بهێز دبون. ئه‌مریكا به‌ری كه‌فتنا موسل و به‌شه‌ك ژ باشورێ كوردستانێ دده‌ستێ داعشدا هنده‌ك هه‌ڤدیتنێن نهێنی لگه‌ل په‌یه‌دێ هه‌بون لێ ژبه‌ر فشارا توركا و به‌شه‌ك ژ كوردا ئه‌مریكا دو دل بو د ئالیكاریا په‌یه‌دێدا وه‌ك لایه‌نه‌ك سه‌ره‌كی ل رۆژئاڤا.
كوبانێ، ئه‌مریكا، توركیا
بكه‌فتنا داعش بو موسل، هێرشكرنا سه‌ر باشورێ كوردستانێ كو بو ئه‌نجاما كوچكرنا پتر ژ نیڤ ملیون خه‌لكێ كوردستانێ و نێزیك بونا داعش ژپایته‌ختێ هه‌رێمێ ئه‌مریكا هێژان پتر خسته گومانێ لسه‌ر هه‌لویست و پلانێن ئه‌ردوگان لهه‌رێمێ، ئه‌مریكا كوردێن باشور بنێزیكترین دوستێن خوه ناسدكه‌ت ل عیراقێ، وه‌ك ئه‌م هه‌می دزانین ئه‌ڤه ٢٥ ساله هێزه‌ك له‌شكه‌ری مه‌زن توركیا لهه‌رێما ده‌ستهه‌لاتداریا په‌ده‌كێ ل باشورێ كوردستانێ هه‌یه، لێ توركیا هیچ هه‌لویست نه‌بو به‌رامبه‌ر هاتنا داعش و به‌ره‌ڤاژی گوتنێن ئه‌ڤرو هنده‌ك كه‌س دكه‌ن لسه‌ر ئیرانێ، سه‌روكێ هه‌رێمێ گوت ئیران یه‌كه‌مین وه‌لات بو دتانا مه‌هات. ئه‌ڤێ بێده‌نگی و بێ هه‌لویستیا توركا به‌رامبه‌ر هێرشێن داعش بو سه‌ر هه‌رێمێن كوردا بونه سه‌ره‌تا سیاسه‌تا نویا ئه‌مریكا لسوریێ.
هێرشا پایزا ٢٠١٤ یا داعش بو سه‌ر كانتونا كوبانێ و ئالیكاریا توركیا و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ ل هه‌رێمێ بو داعش بره‌نگه‌ك ئاشكرا و بێشه‌رمانه، به‌رخوه‌دانا بناڤ و ده‌نگا شه‌رڤانان ل كوبانێ، بكارئینانا په‌نابه‌را وه‌ك چه‌كه‌ك لهه‌مبه‌ر ئه‌وروپا، خستنا فروكا روسی هێژان ئه‌مریكا و ئه‌وروپا رۆژئاڤا پتر دلگرانكر. ناتۆ ژ نیشكه‌كێڤه ئاگادار بو كو لرۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست هه‌یا ئه‌ڤرۆ سه‌ركرده‌كێ ئه‌حمه‌ق وه‌ك ئه‌ردوگان نه‌هاتیه، ژ لایه‌كی رێخوه‌شكه‌ره بو ته‌روریستێن سوننی بو ناڤ ئه‌وروپا ژ لایێ دنڤه هه‌ولدده‌ت شه‌ر لناڤبه‌را ناتۆ ۆ روسیا ده‌ركه‌ڤه.
كوده‌تا هنده‌ك له‌شكه‌را هه‌ولدای لدژ ئه‌ردوگان هه‌مو كین، هه‌ستا تولڤه‌كرنێ و نه‌هێلانا هه‌ڤركێن خوه، ژ كوردا هه‌یا توركا، ژ له‌شكه‌را هه‌یا پۆلیسا، ژ دادوه‌را هه‌یا ماموستا. هه‌یا پرسا گوهارتنا ده‌ستوری و كومكرنا پرانیا ده‌ستهه‌لاتێ دده‌ستێ ئه‌ردوگان ده.
ئه‌ڤان ئه‌گه‌رێن سه‌ری هه‌میا و هه‌ریه‌ك دقویناغا خوه‌دا سه‌ده‌م بویه لسه‌ر گوهارتنا هه‌لویستێ ئه‌مریكا هه‌مبه‌ر توركا له‌وما هه‌ر ژ پشتی شه‌رێ كوبانێ ئێدی ڤه‌كری ئه‌مریكا كه‌فته رۆژئاڤا و په‌یوه‌ندیێن خوه موكمكرن ب ده‌ستهه‌لاتا كانتونێن رۆژئاڤا، ژ هه‌ڤدیتن و سه‌ره‌دانێن نهێنیڤه به‌ره‌ف دانانا بنگه‌هێن له‌شكه‌ری و پرچه‌ك كرنا شه‌رڤانا. ئه‌مریكا دبه نه‌ژبو خاترا چاڤێن كوردا بیت هاتبه رۆژئاڤا لێ پێویسته بزانین كو به‌رژه‌وه‌ندیێن كوردا و ئه‌مریكا هه‌ڤدگرن ئه‌ڤرۆ. ئه‌مریكا ژ ده‌رڤه‌ی كوردا بێ پایگه دمینه دسوریێ دا و كورد زێده باوه‌ری بروسا ناكه‌ت چونكی ئه‌سه‌د و ئیران هه‌یا رۆژا ئه‌ڤرۆ بو روسیا گرنگترین هه‌ڤاله دڤی شه‌ریدا.
مونبج ژ خه‌تا سور بو كوردان بو خه‌تا سور بو توركان
دچاڤپێكه‌فتنا خوه‌دا روبه‌رت فورد لسه‌ر به‌رسڤه‌كێ دبێژه مونبج خه‌ته‌ك سوره و نابه تورك ببازینن و كومبونا سه‌رله‌شكه‌رێ روسی، ئه‌مریكی و توركی ته‌نێ ژبو زه‌لالكرنا ڤی تشتی بویه و فشار ئینانه بو سه‌ر توركیا. لسه‌ر پرسا ئایا ئیدارا ترامپ هه‌لویستێ خوه گوهارتیه و دێ هه‌مان سیاسه‌تا ئوباما لگه‌ل كوردێن روژئاڤا به‌رده‌وام كه‌ت، فورد گوت نه ته‌نها سیاسه‌تا ئوباما به‌لكو ئاشكرا دێ پروسێسا ئازاد كرنا ره‌ققه بپێشه‌نگیا یه‌كینه‌یێن چه‌كدارێن په‌یه‌دێ بیت، هه‌روه‌سا گوت ئیدارا ئه‌ڤرو و یا پێشین گه‌هشتینه وێ باوه‌ریێ كو ئێدی په‌یوه‌ندیێن ئه‌مریكا و توركیا ناڤه‌گه‌رن ده‌مێن به‌رێ و پێشبینی دكه‌م لسالێن بێت دا ئالوزی بكه‌ڤنێ. روبه‌رت فورد به‌رده‌وام كر و گوت دبه هنده‌ك بێژن ئه‌مریكا ئه‌ڤرۆ كه‌فتیه د به‌ره‌یێ ئه‌سه‌د و هه‌ڤالبه‌ندێن وی، ئه‌و چه‌ندژی تا رادده‌كی راسته. لسه‌ر له‌شكه‌رێ ئازاد گوت كو پرانیا وی ئه‌گه‌ر نه هه‌می گرێدای یانژی لبن باندورا هێزێن سوننه‌یێن توندره‌ون.
پارچه‌بونا سوریێ د روژه‌ڤێدایه
بێژه‌ر ژ روبه‌رت فورد پرسی ئه‌رێ ئه‌ڤ پشتگیریا وه بو كوردان و پێشتدانا وه بو توركیا نابیته پالدانه‌ك بو كورد جوداببن ژ سوریێ. فورد گوت د جڤینێن ئاستانه‌دا روسا پرۆژه‌ك بو ده‌ستورێ نویێ سوریێ خستبو سه‌ر مێزا دان و ستاندنا، یه‌ك ژ خالێن گرنگێن ڤی پروژه‌ی به‌رفره‌هكرنا ده‌ستهه‌لاتایه ل هه‌رێما، ئێدی چه‌وا ئه‌ڤ هه‌رێمه بێنه رێكخستن و لبن چناڤ نه‌گرنگه، فورد به‌رده‌وام كر و گوت، ئه‌گه‌ر پرسا سوریێ بهه‌ڤهاتنه‌ك چاره‌سه‌رنه‌بیت، پارچه‌بونها سوریێ د رۆژه‌ڤێ دایه.
