به‌ری بكه‌ڤم ناڤ بابه‌تی بمن دڤێت ئه‌م پێناسا سیڤیلیزاتسیونێ بكه‌ین. سیڤیلیزاتسیون چیه؟ پێكهاتێن سیڤیلیزاتسیونێ چنه؟ ده‌ما مه به‌رسڤ بو ڤان پرسا و هنده‌ك پرسێن دن دیتی وێ ده‌مێ دێ به‌رسڤا پرسا مه‌یا سه‌ره‌كی دێ ئاسان بیت. په‌یڤا سیڤیلیس په‌یڤه‌ك یونانی یه كو تێ رامنا هاولاتی، لڤێره بومه ئاشكرا دبیت كو ئه‌ڤ په‌یڤا گرێدای په‌یدابونا ده‌ستهه‌لاتداریا رێكخستی بشێوێ ده‌وله‌تێ.
په‌یڤا سیڤیلیزاتسیون واته جڤاك. لێ دهه‌مان ده‌مدا لایه‌نه‌كێ خوه‌یێ چاندیژی هه‌یه، ئانكو ئه‌و جڤاكێن تێن ناسكرن بجاڤه‌كه‌ك سیڤیلیزاتسیون نابه هیچ ره‌نگه‌كێ بارباریسمێ بخوه بگریت. چه‌ند پێكهاتێن سه‌ره‌كیێن سیڤیلیزاتسونێ . هه‌بونا باژارا . هه‌بونا ته‌خێن جودایێن جڤاكێ وه‌ك، ئه‌روستوقرات، بیروقرات،تیئوقرات. .
هه‌بونا باوه‌ریه‌ك رێكخستی، بو نمونه ئول. . خوه‌ندن و نڤیسین. . له‌شكه‌ره‌ك رێكخستی. . پلانێن ناڤه‌ندیێن سیاسی و ئابوری هه‌بن. . كشتوكال . ده‌زگه‌هێن دادوه‌ری هه‌بن. . یه‌ك دن ژ پێكهاته‌یێن سیڤیلیزاتسیونێ پێگه‌ها زانستیا وێ جڤاكێ یه كو كارتێكرنه‌ك جیهانگیری هه‌بیت، ژ دوست تا دوژمنا دانپێدانن. شوین تبلێن خوه هه‌بن بكێماسی لسه‌رده‌ما خوه ژبو په‌یداكرنا ته‌كنیكا نوی دهه‌می واره‌كیدا. پشتی لدویف دیتنا خوه هنده‌ك رونكرن من لسه‌ر سیڤیلیزاتسیونێ دا، دێ هه‌ولده‌م ڤێ ثێگه‌هێ و ڤان پێكهاتا به‌راوردی ره‌وشا عه‌ره‌بێن بیابانێ بكه‌ین ژبو بزانین گه‌لو لئاسته‌ك هه‌رێ نزمژی بهه‌ڤ دچن یان نه؟ ده‌ما ته‌ماشه‌ی مه‌ككێ دكه‌ی به‌ریا ١٤٠٠ سالا،
هیچ ره‌نگێ باژێرا لێ نینه، قوتابخانه نه‌بون، هێزه‌ك ئه‌وله‌كاری نه‌بو، رێڤه‌به‌ره‌ك نه‌بو به‌لكو چه‌ند رێڤه‌به‌ر بون، ده‌ستئاڤ كو كێمترین سیمای باژێریه نه‌بو. هیچ بنگه‌هێن پیشه‌سازی نه‌بون، دادگا نه‌بو……هتد. له‌وما ئه‌م دكارین بێژین باژێر نه‌بو. ته‌خه‌به‌ندیا جڤاكێ نه‌بو لسه‌ر بنگه‌هێ زانستێن جڤاكی به‌لكو چه‌ند بنه‌مال بون و هنده‌ك كه‌سێن كاركه‌ر لگه‌ل به‌نیا. باوه‌ریه‌ك رێكخستیژی نه‌بو، راسته به‌شێ هه‌رێ زۆر موسلمان بون لێ پشتی مرنا موحه‌ممه‌د وه‌ك مه خواندی هه‌یا رۆژا ئه‌ڤرۆ شه‌ره لناڤبه‌را تایێن جودایێن ئیسلامێ هه‌یا خه‌لكێ ده‌ستبه‌ردای ئیسلامێ بوی. خوه‌ندن و نڤیسین وه‌ك فورمه‌ك ده‌وله‌تداری نه بویه لمه‌ككێ، یه‌كه‌مین قوتابخانه سالا ١٩١١ هاتیه دامه‌زراندن، له‌وماژی لهه‌می مێژویا ئیسلامێ یه‌ك ناڤدار نینه خوه‌ندن ل مه‌ككێ كربیت ژ ده‌رڤه‌ی ڤێ سه‌دسالا داوی. له‌شكه‌ره‌ك رێكخستی لمه‌ككێ نه‌بویه لده‌ستپێكێ، لێ پشتی موسلمانا ده‌ست دانای سه‌ر مه‌ككێ و هێزا وان یا له‌شكه‌ری زۆر بوی، ده‌ستكرن بهێرشا لسه‌ر ده‌وروبه‌رێن خوه بائارمانجا تالانكرنا خه‌لكێ لژێر ناڤێ به‌لاكرنا ئیسلامێ. پر جاران شێوازێ له‌شكه‌ریێ ئیسلامی ده‌ستهه‌لاتدارێن باشور تینه بیرا من، ده‌ما ژهه‌ر بنه‌ماله‌كێ لجه‌هه‌كی به‌رپرسه‌ك له‌شكه‌ری هه‌یه ژبو گه‌ره‌نتیكرنا داهاته‌كی بو وان دا پشت نه‌ده‌ن سه‌رێ مه‌زن. ل مه‌كێ هیچ ده‌ستهه‌لاتداریه‌ك ناڤه‌ندی نه‌بویه وه‌ك من ئاماژه پێكری لسه‌ری له‌وما هیچ پلانه‌ك سیاسی یانژی ئابوری لمه‌ككێ نه‌بو. كشتوكاله‌ك رێخستی و پێشخستی لمه‌ككێ نه‌بو، به‌لكو برێكا سه‌ره‌دانێن خوه بو هنده‌ك وارێن دن هنده‌ك تشتێ تازه ئینابیت ناڤخوه‌دا، لێ ثشته‌ك پێشنه‌خستی یه. ده‌زگه‌هێ دادی، قوتابخانه‌كا تایبه‌ت بیاسا ل مه‌ككێ نه‌بو و پشتی پتر ژ ٤٠٠ سالا ژ هاتنا ئیسلامێ تازه هنده‌ك بنه‌مایێن یاسایێ و دادگا هاتن دوروستكرن.
لڤێره بو من ئاشكرا دبیت كو لبیابانا عه‌ره‌بی به‌ریا ١٤٠٠ سالا هیچ پێكهاتێن سیڤیلیزاتسیونێ نه‌بوینه، له‌وما سیڤیلیزاتسیونا عه‌ره‌بیا ئیسلامی تشته‌ك دبنه‌مادا دره‌وه، لێ عه‌ره‌با ئه‌ڤه بو خوه كریه قاون و هه‌یا رۆژا ئه‌ڤرو لبه‌ر دره‌قسن. ئیسلام بخوه وه‌ك باوه‌ریا من نكاره ببه سیڤیلیزاتسیون چونكه باوه‌ریه و هه‌می باوه‌ری ره‌نگێ ره‌شن، واته ره‌نگێن دن ناگرن و نا په‌ژرینن،
لێ وه‌ك ئه‌م دوزانین سیڤیلیزاتسوین واته هاولاتی بون، واته یه‌كسان هه‌مبه‌ر یاسایه‌كێ ئاشكرا كری. هه‌رچه‌نده زۆر جاران یاسا هاتینه نڤیسین لدویف داخوازا ده‌ستهه‌لاتداری،
لێ دڤێت هه‌می پێگیربن تا دگوهورن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ڤه‌گه‌رین وان كه‌سێن حدیس نڤیسی عه‌ره‌ب نینن، یێن زانستێ زمانێ عه‌ره‌بی دانای عه‌ره‌ب نینن، یێن قورئان ته‌فسیر كری پرانی عه‌ره‌ب نینن، یێ نوقته لقورئانێ كرین عه‌ره‌ب نینن، یێ رێزمانا زمانێ عه‌ره‌بی دانای عه‌ره‌ب نینه…… چیروك یا درێژه. ئیسلام ئوله و باوه‌ریه‌كه كو نێزیك دو ملیارد كه‌س لسه‌ر تێن هه‌ژمارتن، ژ جوغرافی و نه‌ته‌وێن جودا، له‌وما نابیت ره‌نگێ نه‌ته‌وه‌كێ بخوه بگریت بباوه‌ریا من. سه‌رده‌ما زێرینا ئه‌وا ژێرا دبێژن ده‌ستهه‌لاتداریا ئیسلامی،
سه‌رده‌ما موعته‌زیلا یه، كو نێزیك ٣٠٠ سالا درێژكر. مه‌ئمون پشتگیرێ موعته‌زیلا بو وێ سه‌رده‌مێ پرانیا چاڤكانیێن فه‌لسه‌فێ و زانستا یونانی و رومی هاتنه ڤه‌گوهاستن بو زمانێ عه‌ره‌بی، هه‌می به‌شێن زانستێ پێشڤه‌چون بخوه دیتن. لڤێره دڤێت ژبیر نه‌كه‌ین كو پرانیا هه‌را زۆر ژ وان زانا عه‌ره‌ب نه‌بون، ئه‌وێن عه‌ره‌ب ژی یه‌ك ژوانا ل بیابانا عه‌ره‌بی نه‌خواندیه. پشتی فه‌رمانا موعته‌زیلا رابوی
هه‌می ئه‌و كه‌سێن ئیسلام بناڤدارێن خوه ناس دكه‌ن كرنه زندیق و به‌شه‌ك ژوان پشتی مرنێژی هاتنه دادگه‌كرن ژلایێ گه‌له‌ك ئولدارێن ئیسلامیێن بناڤ و ده‌نگ. بكورتی و بكوردی ئه‌و كه‌سێن بێژن ئیسلام سیڤیلیزاتسیونه دره‌وه چونكه هیج ئوله‌ك سیڤیلیزاتسیون نینه، ئه‌و كه‌سێن بێژن سیڤیلیزاتسیونا عه‌ره‌بی ژخوه من ئاشكرا كر كو سه‌روبن دره‌ون، دره‌وا ژهه‌میێ ماستر سیڤیلیزاتسیونا عه‌ره‌بیا ئیسلامیه