د. شه‌عبان مزیری
لڤێره مه‌به‌ستا من بزمانی گه‌هه‌ندنا په‌یاما هزریا هه‌ر تاكه كه‌سه‌كی بو ده‌وروبه‌را خوه. ببوچونا من مه سێ شێوێن زمانی هه‌نه.
یه‌كه‌مین و كه‌ڤنترین شێوێ جه‌سته‌یی یه. زمانێ جه‌سته‌یی واته مروڤ بلڤینێن جه‌‌سته‌یێ داخوازا خوه دگه‌هینته كه‌سێن لجه‌م وی بشێوه‌ك راسته‌و خوه، هه‌روه‌سا كارڤه‌دان و به‌رسڤا خوه لسه‌ر داخواز و ره‌فتارێن خه‌لكێ دن نیشان ددا و دده‌ت. ئه‌ڤ شێوێ زمانی لناڤا هه‌می مروڤا پر نێزیك هه‌ڤه لێ لهه‌رێمێن جودا و دناڤاخه‌لكێ جودا هنده‌ك تایبه‌تمه‌ندیێن خوه هه‌نه. بپێشڤه‌چونا مروڤاتیێ ئه‌ڤ شێوێ زمانی ره‌نگه‌ك فه‌رمی و جیهانی بخوه‌ڤه گرت ده‌ما پرانیا وه‌لاتێن جیهانێ لهه‌ڤ هاتین لسه‌ر زمانه‌ك جه‌سته‌یی جیهانی ژبو كه‌ڕ و لالان. ڤی شێوێ زمانی پر كارئاسانی ژبو ڤان كه‌سان كر هه‌روه‌سا كارتێكرنه‌ك پر گرنگكر لسه‌ر ژیانا وان، وه‌ك تێكه‌لی لگه‌ل خه‌لكێ و په‌یداكرنا كاری.
دویه‌مین زمان زمانێ ئاخفتنێ یه. زمانێ ئاخفتنێ هات وه‌ك ته‌مامكه‌ر ژبو زمانێ جه‌سته‌یی، چونكه زمانێ ئاخفتنێ بێژه هه‌ما بسه‌رێ خوه‌نینه. هه‌رده‌ما هه‌ر مروڤه‌ك ئاخفتنێ بكه‌ت مل بملێ ئاخفتنێ جه‌سته‌ی بكار دبه‌ت و پرانیا جارا ئه‌م راستی و دره‌و، جدییه‌ت و ترانه …… هتد ئه‌م بزمانێ جه‌سته‌یی ژهه‌ڤ جودادكین. په‌یدابونا ڤی شێوێ زمانی ژیانا مروڤی ئاسانتر لێكر، هه‌بونا دو شێوێن زمانی گه‌هاندنا په‌یامێ ئاسانتر و پشتراستر كر، هه‌روه‌سا لهه‌ڤ تێنه‌گه‌هشتن كێمتركر.
سێیه‌مین و داوین زمان، زمانێ نڤیسكیه. ژ سه‌رده‌ما مروڤاتی كه‌فتیه قوناغا زمانێ نڤیسكی پێشڤه‌چونێن پر بله‌ز بخوه‌ڤه دیتن، نڤیسین بو په‌یوه‌ندی لناڤبه‌را مروڤێن نه‌ته‌وه و جوغرافیا جودا په‌یداكری دوارێ هه‌می جورێن زانستادا ژبه‌ر په‌یدابونا وه‌رگه‌رێ ژ زمانه‌ك بو یه‌ك دن.
شێوه‌ك دن ژ زمانی هه‌یه كو ژێرا دبێژن زمانێ تابلویا، كو پرانیا بو كه‌سێن ئه‌وتیزم هه‌ی بكارتینن، لێ بمن ئه‌ڤ زمانه په‌روه‌رده‌یی یه و فورمه‌ك وه‌ك هه‌ڤ نینه لناڤبه‌را وه‌لات و گه‌لێن جودا دا.
هه‌می شێوێن زمانی بو وێ یه‌كێ نه كو مروڤ په‌یاما خوه، كارڤه‌داناخوه یانژی هه‌لسه‌نگادنا خوه لسه‌ر بویه‌ره‌كێ ئاشكراكه‌ت. هه‌می ده‌ربرینێن مروڤی بزمانی به‌ر‌هه‌مێ هزرا مروڤیه. هزكرن بخوه ژی گرێدای زۆر فاكته‌را یه، ژهه‌میا گرنگتر بباوه‌ریا من بارێ ده‌رونیێ مروڤیه، له‌وما دناڤا هه‌ما بێژه هه‌می گه‌لاندا، دبێژن زۆر جاران بێده‌نگی ژ هاتنه ده‌نگ باشتره، پر ته‌ماشه كرن، گوهداری كرن و خوه‌ندن پرانیا مه ژ شاشیێن هاتنه ده‌نگ دپارێزه، په‌یاما هزری ژبو كار پر ئارام و جێگیرتره ژ په‌یاما كارڤه‌دانێ كو پرانیا جارا سه‌رئێشێ بو مروڤی په‌یدا دكه‌ت.
هزركرن دگه‌هاندنا په‌یامێ دا پر گرنگه، زۆر جاران لڤینه‌ك جه‌سته‌یی، چه‌ند گوتن یانژی رسته‌ك نڤیسی گه‌له‌ك قه‌رقه‌شێ بدویف خوه‌دا تینه. هه‌لبژارتنا شێوێ ته‌ندوروستێ راده‌ربرینێ به‌شه‌ك ژ ره‌وشتا مروڤی نیشان دده‌ت، مروڤ ژ پرانیا خه‌لكێڤه ب پوسیتیڤ تێ نرخاندن. د هه‌مان ده‌مدا شێوێ نه ته‌ندوروست گه‌له‌ك جاران مروڤی بو ده‌مه‌ك درێژ لناڤ كه‌سێن دندا شه‌رمزار دكه‌ت، وا دكه‌ت كو مروڤ ژبو كارڤه‌دانا لسه‌ر هزره‌كا په‌یدا بوی، بو ده‌مه‌ك درێژ سه‌ره‌راست نه‌كه‌ت. وه‌ك ل ده‌ف مه كوردا دبێژن، هه‌یا دره‌و راست بیت، دبه سه‌رێ خوه‌دانی تێبچیت.
بمن مروڤ هه‌رچه‌ند زه‌لال بیت د په‌یاما خوه‌دا هه‌ر چه‌ند دێ پاراستی بیت، هه‌رچه‌ند دێ كارتێكه‌ر بیت ئاڤاكرنا جڤاكه‌ك ئارام، به‌ره‌ڤاژی ڤێ یه‌كێ چه‌ندین مروڤ نه زه‌لالبه د په‌یاما خوه‌دا وێ چه‌ندین گومانا لسه‌ر په‌یاما خوه بهێلیت. زه‌لال بونا په‌یامێ وه‌رگرتنا وێ ئاساندكه‌ت. نه په‌ژراندنا وێژی گه‌نگه‌شه‌ك ئارام لدویف خوه تینه، په‌یا نه زه‌لال تم سه‌رئه‌نجاما وێ شاشیا بخوه‌را تینه، چونكه وه‌رگرێن په‌یامێ ژبه‌ر نه زه‌لالیا وێ ملكه‌چ دكه‌ت شروڤه و رامانێن خوه لسه‌ر په‌یاما مروڤی بده‌ن. ئه‌ڤ یه‌كه‌ژی بێ دودلانه كێماسی دو به‌ره‌كیێ ئه‌گه‌ر نه چه‌ند به‌ره‌كیێ لدویف خوه تینه، ئه‌ڤ چه‌نده‌ژی ئارامیێ تێكدده‌ت ژبه‌ر دابه‌شبونا مروڤا لسه‌ر تێگه‌هشتنا په‌یامێ.
بكورتی و بكوردی زمان وه‌ك هه‌ر ئامیره‌ته‌كی یه هه‌مو كه‌س نوزانن بشێوه‌ك ته‌ندوروست بكار بینن.
