بەشێ ئێکێ/ بەرسڤەک ژبوو وان کەسان یێن ل ژێر کەساتیێن ب ناڤ تایبەت فەهم ژ هندەک زانست و شوڕەشان دکەن.
بزاڤا فێمینزمی: واتە زانستا ژنناسی و میکانیزم و ئەو
فاکتەرێ، کۆ ب شێوەیەکی زانستی خەباتێ بەر ب ئارمانجێن مافێن ژنێ دکەت، پەیڤا فێمینیزم ((پەیڤەک لاتینییە ژ پەیڤا فەمنا)) ھاتییە، واتە ژن، (فەمالە) ھەر ئەوژی پەیڤەکە ژ بۆ مێ تێ ب کارانین. لێ دبیت بێژن فێمینیست درست ترە کۆ ژ (فەمالەس لبەراتۆن مۆڤمەنت) ھاتییە، لێ ھند دبێژن
(وومەن لبەراتاتۆن مۆڤمەن) ئەڤ ژی راستە کۆ ھەموو ل دە
ردورا واتەییا مێ تێ بکارانین، ئەو ژی رزگارکرنا ژنێ و بەرە
ڤانی کرنە ژ مافێ ژنێ. ئەم بەحسا وێ مێ ناکەین یێن ژبوو سێکسلیزمێ دژین.
سەرھەلدان ل ھەمبەر ھەر کارەکێ سەرکەفتی بێگومان
پێویستی ب بەرخوەدانێ ھەیە، بەرخوەدان ژی بێی ھێز و ھێز ژی بێی پرسا سەردەم نایێ ئەنجامدان. واتە فێمینیزم پرسا سەردەمێن ل ھەمبەر مافێن ژنێ و ھەولدانە بۆ گەھاندنا وان پرسان بۆ ئاستەکی بلند تر، داکو باندورێ ل سەر گۆھێن وان مرۆڤ و فاکتەران بکەت، کۆ نا خوازن گۆھدارییا وان پرس و چارەنووسا ژییانێ بکەن. واتە فێمینیزم ئەو ناڤێ بن دەستەیێ، کۆ د چارچووڤەیا گرۆپەکێ دا خوە رێکخست بۆ چارچووڤەیا پەیڤەکە زانستی، بۆ گەھاندنا خواستەک و مافێن ژنێ ژ کەناری یان ئالی بۆ سەنتەر واتە سەنترالیزما ژنێ د ژییانێ دا.
-فێمینست کییە؟
فێمینیست مرۆڤ ناسە، مرۆڤێ/ا دروستە، ئەو مرۆڤەیێ
دزانیت، کۆ پێویستی ب پەیمانەکا جڤاکییا نوو ھەیە، د
چارچوڤەیەکی زانستی،ڕاستی خوازانە و مرۆڤانەدا ژ بۆ
پێناسینێن خوە دگەرھیت، ئەو مرۆڤەیێ کۆ دزانیت ھەتا ژن د قادا ژییانێ دا خوەناس نەکەت و دییار نەبیت، نکاریت ئالییێن جڤاکی و سییاسی و رۆشەنبیرییێن کەسێن دن دەست نیشئان بکە.
خوەناسین ژ خوە دەست پێ دکەت و چاڤکانیێ ژ خوە دەست پێ دکەت وەکە مرۆڤەک ب چ ئاوایی خوە دنیاسیت و چاوان دکاریت خوە بدەت ناسکرن.
نھا ئەمێ دوو ژنێن خوەدی باندۆر د دەربارەی بزاڤا
فیمینیستی ل رۆژاڤا بدەین ناسکرن، کۆ ناڤەندا خەباتا
ھەردوویان ژی ل ئەلمانییا بوو، ئەوژی ئەڤ خانمەنە:
١‐ کلارا زێتکن
٢‐ رۆزا لۆکسومبۆرگ
بزاڤا فیمینزمێ ل ئەلمانییا
پشتی بزاڤا فێمنستی ل ھند وەلاتێن جیھانێ رۆلەکی بەر ب
چاڤ دەرخستی ھۆلێ، کۆ ل ھەر وەلاتەکی ھند پێșئەنگێن ئازادییێ و وەکھەڤییا مرۆڤان سەرکێشیا ڤێ رێیا پیرۆز دکر، وەکە میناک، کۆ مە ل بەری نھا د ھند وەلاتاندا ب ناڤ کربوون کۆ بووینە قوربانێن راستییا مرۆڤاتییێ.
پێشەنگا فیمینزمێ ل ئەلمانییا.
٭-کلارا زێتکن:
بێگومان وەلاتەکێ وەک ئەلمانییا ژی، وەکە وەلاتێن دن
یێن ئۆرۆپا، ژ ڤی ئالییێ خەباتێ بێ پار نەبوونە. ب رێبەرییا
پێșئەنگێن وەکە خانما (کلارا زەتکن)، خانما کلارا ل (٥ ‐
ئیولی ١٨٥٧) ل(وەداراو) ژ دایک بوویە، کلارا ھەر د تەمەنەکی زوودا، ھزرا وەکھەڤی و سۆسیالێ د سەری دا بوو، وێ د خواست ئەو ڤێ خەونێ وەکە ریالیتە د ژییانا مرۆڤان دا پێک بینیت. ئەو ب سایا خەباتا خوەیا ب باوەر ل ئەلمانییا و د قادا نێڤ نەتەوی دا بوو ژنەکە پێشەنگ. وێ ھەر تم د خواست، کۆ حکۆمدارییەک و سییاسەتەکە دادپەروەر ھەبیت، ب ئاوایەکی مرۆڤ ب تۆخمێن نێر و مێڤە ب ئارامی و وەکھەڤی ب ھەڤرا بژین.خانما (کلارا) ل سالا (١٨٧٨) دا بوو مامۆستا سۆسییال دیمۆکرات، دیسان ل سالا (١٨٨٩) دا دانووستاندن ل سەر بابەتێن ژنێ و مافێن وێیێن رەوا دکر.
وێ ھەر تم رۆلا سییاسەتێ ل سەر ئاستێ وەکھەڤییێ د مە
șئاند. دیسان یەک ژ ئەنجامێن خەباتا وێیا بەردەوام ئەو بوو،
ل سالێن (١٩١٧) دا رۆژنامەکە سۆسییال ژ بۆ ژنان بناڤێ (دە
گلەسچەت) واتە وەکھەڤییا مرۆڤان وەشاند. ھەروەھا وێ
دگەل ھەڤالێن خوەیێن خەباتکار (کارل لەبکنەچت، رۆزا لوخەمبورک) بەرخوە دان ل ھەمبەر شەر و یمپرییالیزمێ دکر، بەرە ڤانی ژ خەلکێ ھەژار، جوتکار و چینا پرۆلیتار دکر. وێ دگەل ھەڤالێن خوەیێن شوڕەشگێر پیروزە، شوڕەشا ئۆکتۆبەرێ دکر، کۆ رۆژەکە نوویە ژبو مرۆڤایەتیی و وەک ھەڤییا ھەموو چینێن جڤاکی، ئەو ب دل و جان ل سەر خەباتا خوە راوەستا ژ بوو وەکھەڤییێ. ئەو دگەل شوڕەشگێرێن رۆسییا ب یەک دل و ئارمانج بوون، بتایبەت د گەل بیرووباوەرێن (لینین) د قادا نێڤ نەتەوی دا. تێ زانین، کۆ خانما کلارا ل سالا (١٩٢١) بۆ ژنەکە جیھانییا ناڤدار د کار و خەباتێ دا، ل سالا (١٩٢٥) بۆ بەرپرسییارا ھەیڤا سۆر ژ بۆ ئالیکارییا جیھانی. خانما کلارا بۆ ژنەک خوەدی کەسایەتییەکە ب باندوور د پارتییا کۆمۆنیستا
جیھانی دا و د ناڤا سییاسەتێ دا دژی ئیمپرییالیزمێ و نەژاد پەرستیێ و شەرێ ل جیھانێ بوو. ژ بەر خەباتا وێیا بەردەوام و ب دلسۆزی وێ د سالێن بیستان دا د جڤاتا پەرلەمانی دا کارێن ھێژا ئەنجام دان ل سەر بیر و باوەرێن کۆمۆنستی ژ بەر وێیە کێ ل سالا (١٩٢٧) وێ خەلاتا لینین وەرگرت .رۆلا رۆزا لۆکسومبۆرگ و خەباتا فێمینیستی
خوەیایە د خەباتا ھەر گەلەکی دا، ھند کەس ھەنە بوونە
چرایێ روونی ژ بۆ رۆنیکرنا ژییانەکە ب تەبایی و ئاشتی، ھەتا ھند کەس بوونە قووربان و گییانێ خوە د رێیا راستییێ دادایە، ھەروەھا ژ بۆ ژییانەکە خوەدی ھەموو ھیمێن بنگەھین ژ بۆ ھەموو مرۆڤایتییێ. خانما (رۆزا) ژی وەکە راستییەکە دیرۆکی بوویە بەرسڤا دەمی.
خانما (رۆزا) ل سالێن (١٨٧١‐١٩١٩) دا یەکەمین ژن بو
دژی تۆخۆم پەرێسییێ خەبات مەشاندی، ھەر د وی دەمی دا خەبات دکر ژ بۆ دەزگەھەکی (زمانێ سییاسییێ دروست) (رۆزا لۆکسۆمبورگ) خەلکا پۆلەندایە، وێ پارتییا سۆسییالیستا پۆلەندی دامەزراند، ھەروەھایا چالاک بوو د پارتییا سۆسییالیستا دیمۆکراتا ئەلمانی دا. رۆزایێ نڤێس ل سەر خەباتا ژنێ و مافێن وێ نڤیساندینە، ژ بەر کو وێ د گۆت جوداھی د ناڤبەرا تۆخمان دا د وارێ جڤاکی دا وەک بێ روومەتکرن تێ دیتن، ژبوو ھەموو مرۆڤایەتییێ ب گشتی،د گۆتار و نامە و پەرتووکێن وێ دا یێن کو ھاتینە چاپ
کرن، یەکەمین ژنە کو پەیڤا (لەھەنگ، ھەلبەستڤان ژن،
نڤیسکارا ژن) ب کار ئانی. د راستییێ دا رۆزا نەبتەنێ ل سەر
ئاخفتنێ دما، لێ ڤێ خانمێ تێکۆشین بۆ ب دەستخستنا مافێن ژنێ د وارێ پراکتیکێ
دا، ھەروەھا پاش ئەو رۆژەکە گەش ژ بو پرۆلیتارییا جیھانیە
نجام ددا. رۆزایێ ژ بەر رژێمێ خوە دڤەدشارت، ژ بەرکۆ د وارێ پۆلیتیکێ دا ژنەکە چالاک زانابوو، ل سالا (١٨٨٩) چوو پۆلەندا ھەروەھا چوو سویسرا ژ بۆ خواندنێ ل سالێن (١٨٩٠ ‐١٨٩٧) دا ڤەگەرییاڤەە المانییا د وێ سالێ دا تەڤلی پارتییا سۆسییالیستا دیمۆکرات بوو، ژنەک شوڕەشگێر بوو ل ھەمبەر ئیمپرییالیزمێ. ل سالا (١٩١٣) دا د دبستانەکا حزبی ل بەرلینێ بوو مامۆستا.
دیسان خانما رۆزا ئالیکارییا وەشانا رۆژنامەکێ دکر ب
ناڤێ (لەپزگەر ڤۆلکس زەتونگ) دیسان ئالیکارییا ھەڤالێن شورەگێر دکر و ئالیکارییا کارکەرێن پۆلۆنی دکر. رۆزا دگەل ھەڤالێ خوە لینین بەشدار د کۆنگرێ نێڤنەتەوی ل شتۆدگارت کر. دا کو ھزرا ئیمپرییالیستی نەھێلیت و بیرووباوەرێن سۆسییال د جیھانێ دا بەلاڤ بکەت. ژبەر چالاک بوونا وێ بوو سەرۆکا پارتییا چەپ، ھەروەھا ئەو دژی شەڕی رادوەستا لەورا پر جاران ھاتییە بنچاڤ کرن. لێ خانما رۆزا کاری ل (٨ ‐١١‐١٩١٨) خوە ژ زیندانێ ئازاد بکەت. د گەل شوڕەشا (١٩١٧) ئۆکتۆبەرێ دەما پارتییا خوە دامەزراندی وێ دگەل ھەڤالێ خوە(کارل لەبکنەچت) گۆتارەک خواند. گۆتارا رۆزایێ ل (٣٠‐دیسمبەرا ١٩١٨) د کۆنگرێ ئاڤاکرنا پارتییا کۆمۆنیستا ئەلمانی دبەرنامەیێ سپارتاکۆس، دبێژیت؛ “ گەلی ھەڤالان ئیرۆ ئەرکێ سەر ملێن مەیە کۆ ئەم، لێکۆلینێ ل سەر پرۆگرامەکی بکەین و ئاڤا بکەین، دبێژیت وێ سەدەما ئەم پالداین ئەوە کۆ ل دوھی مە پارتییەکە نوو ئاڤاکر، ل سەر وێ پارتییا نوو پێویستە پرۆگرامەکێ خوەیێ نوو ب ئافرینیت. بزاڤێن دیرۆکییێن مەزن بوونە سەدەم کۆ ئیرۆ ئەم ڤی کاری پێک بینین، نھا ژی دەم ھاتییە کۆ ئەم ب زەلالی پرۆگرامەکی پرۆلیتارییا سۆسییالیستی ژ ھەموو ئالییان ڤە و ل سەر بنگەھەکی نوو بەر ب چاڤ بکەین. د بێژیت نھا ئەم ل ھەمبەری وێ ھەلوێستێینە یا کۆ (مارخ ئەنگلز) بەرییا (٧٠) سالان بەیانا کۆمۆنستی نڤیساندی. “وەکە تێ زانین بەیانا
کۆمۆنستی ئارمانجێن سۆسییالیستی وەکە گرنگییەک ژ بۆ شوڕەشا پرۆلیتارییا ئانی زمان و ئەنجام دا. ئەڤ بوون بیرووباوەرێن کو (مارخ ئەنگلز) نوێنەراتییا وێ کری د شوڕەشا (١٨٤٨)، بڤی
ئاوایی بنگەھێ کارێ پرۆلیتارییا د قادا کاری دا دەستنیشان
کر. ھەر وەھا (مارخ ئەنگلز) د بێژن؛ پرۆلیتارییا وێ دەستھە
لاتدارییا خوەیا سیاسی بکار بینیت ژ بۆ نەھێلانا دەرەبەگاتییێ سەرمایەدارییەک ھند ھندک کۆ ناڤەندا ھەموو ئالاڤێن بەرھەم ئانینێ د دەستێ دەولەتان دابن. ئانکۆ دەستێ پرۆلیتارییا رێکخستی دابن د چینا حکومداردا. وەکە بەری نھا مەدەستنیشئان کر کۆ (رۆزا و ھەڤالێ خوە کارل) ھەردوو دامەزرێنەرێن پارتییا کۆمۆنیست بوون ل ئەلمانییا یا کۆ کۆنگرێ خوەیێ ئاڤاکرنێ بناڤ کری ل (٣٠‐کانۆنا یەکەم
١٩١٨) لێ مخابن خانما رۆزا ل ھۆتێلا (ئەدین) ل بەرلینێ ب دە ستێن لەشکەران گولەبەردانێ و ب زۆری پالدا د سەیارەکا لەشکری دا تێ گۆتن کۆ پشتی دەمژمێرەکێ لەشکەر ڤەگەرییان و گۆتن مە لاشێ رۆزایێ ھاڤێتە د رۆبارێ (سیبیری دا)، ھەروەھا د پشت را ھەڤالێ وێ کارل ژی ھەر ب وی ئاوایی، پشتی سەرھلدانا بەرلینێ ل سالا (١٩١٩) دا سەرکەفتن ب دەست نەئانی ئەوژی کوشت.
ل ڤێرێ خویا دبیت فێمینیزم شوڕەشەک جانفیدایی بوو نە ب خو جوانکرنا ماسکان بوو کو مێرێن تایبەت خۆە ل ژێر ماسکێ سوقرات و ئەرستو و نیچە و نزار قەبانی……ڤەدشێرن…
ھێلان چیا
