د. شه‌بان مزوری
بێژه هه‌ما ئه‌ڤه هه‌فتیه‌كه چه‌ندین كه‌سا تشته‌ك به‌لاڤكریه كه‌واته دیالۆگه‌كه لناڤبه‌را سه‌روكێن به‌رێ یێ تونس هه‌بیب بورقێبه و لیبیا موئه‌ممه قه‌زافی
بورقێبه: به‌رێز قه‌زافی تو بوچی هنده زۆر پاره‌ی لچه‌كی دمه‌زێخی، ماباشتر نینه وی پاره‌ی لخواندنێ خه‌رج بكه‌ی؟
قه‌زافی: به‌رێز بورقێبه ترسا من یا هه‌ی ئه‌ڤ خه‌لكێ من لدژ من رابیت.
بورقیبه: بو ته گه‌له‌ك باشتره گه‌له‌ك ره‌وشه‌نبیر لدژ ته رابیت، نه‌ك گه‌له‌ك نه‌خوانده‌ڤان.
لپێشی داخوازا لێبورینێ ژ هه‌می خوانده‌ڤانه‌كی دكه‌م ئه‌گه‌ر بدیتنا وی من په‌یام وه‌ك وه‌رگێر ژ زمانێ ئه‌ره‌بی دوروست نه‌گه‌هاندبیت، چونكه ئه‌ڤ په‌یامه من بچه‌ند شێوه‌كا دیتیه بزمانێ ئه‌ره‌بی، ژلایه‌ك دنڤه من زۆر پێكول كرن ژبو راستیا ڤێ هه‌ڤپه‌یڤینێ په‌یداكه‌م، به‌لێ من په‌یدانه‌كر. له‌وما بو من ئه‌ڤ پرسه هاتنه پێش: گه‌لو ئه‌ڤ هه‌ڤپه‌یڤینه كه‌نگی رویدایه وه‌ك دیروك؟ لكویژان جهی؟ كه‌سانێن ئاماده كیبون؟ ئه‌ز باش دوزانم نه‌پیداكرنا ژبو ژێده‌را نایێته وێ یه‌كه كو ئه‌ڤ گوتنه دره‌وبیت، هه‌روه‌سا من بو خوه راستی و دره‌وا ڤێ هه‌ڤپه‌یڤینێ بو من نه مژاره، ئه‌گه‌ر ئه‌ز دوروست دوان به‌رێزان گه‌هشتبم ئه‌وێن ئه‌ڤ هه‌ڤپه‌یڤینه به‌لاڤكری دخوازن به‌ژم كو خواندن مه‌رجه‌ك بنه‌ره‌تیه ژبو جڤاكێ لێ بمن دیسان مه‌به‌ستا وان نه زه‌لاله. خوانده‌ڤان وه‌ك هێزه‌ك كاركه‌ر و به‌رهێنه‌ر یانژی وه‌ك بناغێ ئازادیا جڤاكێ.
من گومان تێدا نینه كو خواندن یه‌ك ژ مه‌رجێن سه‌ره‌كیێن پێشڤه‌چونا جڤاكایه، لێ دڤێت لڤێره ئه‌م ژبیر نه‌كه‌ین كو هه‌می خواندنه‌ك گرێدای په‌روه‌ردێیه، په‌روه‌رده‌ژی به‌شه‌ك ژ بوچون و تێروانینێن ده‌ستهه‌لاتداریێ لسه‌ر رێڤه‌برنا جڤاكێ. هه‌ر ده‌ستهه‌لاتداریه‌ك گرنگیه‌كا مه‌زن و بو پتر ژ ١٠ سالا بده‌ت رولێ كه‌سه‌كی كو وه‌ك بێ به‌ڤل نیشان بده‌ت دكه‌ڤیته دخانه‌یا ده‌ستهه‌لاتداریا توته‌لیتار و كه‌هنوتی، وێ سه‌رده‌مێ خواندن دبیته ئامیره‌ته‌ك ژبو كویله كرنا خه‌لكێ برێكا په‌روه‌ردا خواندنێ. بدیتنا من سه‌ركێشێن په‌روه‌ردا خواندنا كویلایه‌تی به‌شێ هه‌رێ زۆرن ژ كه‌سێن لناڤ جڤاكێ تێن ناسكرن وه‌ك ره‌وشه‌نبیر و روناكبیر، چو نكه ئه‌و هه‌می شیانێن خوه دخن كار ژبو ده‌هبێ ده‌ستهه‌لاتدار وه‌ك فرشته نیشان بده‌ت، كالفامێ ده‌ستهه‌لاتدار وه‌ك فیله‌سوف بینیته پێش، مروڤ كوڤا ناڤێ دلوڤان لێبكه‌ت، ژخوه شكه‌ستن نینن له‌وما ژ سه‌ركه‌فتنێ بو سه‌ركه‌فتنێ و ده‌رئه‌نجام ژ زكه‌ك برسی بو زكه‌ك برسیتر.
زۆر جاران بمن گه‌له‌ك ژمه پرسان ب گرێكه‌كێڤه دهه‌لاویسن و هه‌مان گرێكێ بچاره‌كێ ڤه دهه‌لاویسان، لێ بباوه‌ریا من كومه‌لگه‌هێ پرانیا پرسێن وێ وه‌ك خه‌له‌كا پێكڤه گرێداینه له‌وما ئه‌سته‌مه چاره‌سه‌ریا چه‌ند پرسه‌كا دویر ژ پرسێن دی. ده‌ما كه‌سانه‌ك دناخێ خوه‌دا سه‌ركه‌فتن ئینابیت لسه‌ر حه‌زێن خوه‌یێن كه‌سوكی و خوه ببینیت به‌شه‌ك ژده‌وروبه‌را خوه، خوه‌شیێن خه‌لكی بو وی خوه‌شی بن و ئازارێن خه‌لكی بو وی ئازاربن، بمن ئه‌ڤ جوره كه‌سه گه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ وه‌رگرن وێ هه‌مان په‌روه‌ردێ لگه‌ل خوه‌ندنێ لناڤا خه‌لكێ خوه به‌لاڤكن.
من باوه‌ری نینه كو جڤاتا خوانده‌ڤا واته جڤاته‌ك ئازاده و بێژن خواندن و كویلایه‌تی پێك ناكه‌ن، مه چه‌ندین نمونه هه‌نه دمێژویێدا نه دویر لنێزیك. وه‌لاتێن سۆڤیه‌تا به‌رێ كو بو ماوێ بێژه ٦ سالا من لێ ژیانكریه، من كه‌سێ نه‌خوانده‌ڤان لێ نه‌دیت بو، لێ پارتا كومونیست هه‌می كربونه كویله، وه‌لات هه‌می خه‌ملاند بو بچه‌كوج و داسێن خوه، باژار و پارك داگرتبون ژ په‌یكه‌رێن لێنین، هه‌می خه‌لك دبرن سه‌ر گورێ لێنین. هه‌مان تشت ڤه‌دگه‌ره بو ئه‌لمانیا هیگل، فێرباخ، ماركس، كانت….هتد، نیتشه‌یێ مرنا خودێ راگه‌هاندی پشتی مرنا وی بخوه نێزیك ٣٠ سالا هێتله‌ر خوه كره خودێ ئه‌لمانا و هه‌می بو دچه‌میان وه‌ك خه‌لكێ دێر و مزگه‌فتا، سه‌رئه‌نجام ئه‌لامنیا وێران و پارچه‌كر. هه‌مبه‌ر ڤێ ئه‌م دوزانین چه‌وا وه‌لاته‌ك وه‌ك سنگافوره و كوریا باشور كو ژ وه‌لاتێن هه‌ژار دهاتن هه‌ژمارتژن به‌ریا ٦٠ سالا، رێژا خواندنێ دئاسته‌ك نزمدابو لێ ده‌وله‌ت سه‌رێ رێبه‌رێن جامێر خه‌لكێ خوه خسته سه‌ر رێكه‌ك راست و سه‌قامگیر، به‌رهه‌مێ وانژی ئه‌ڤرو بچاكی دبینین. نمونا هه‌ره نوی و سه‌ركه‌فتی وه‌لاتێ رواندایه كو بكێمتر ژ ١٠ سالا پێشڤه‌چونێن به‌رچاڤ بخوه‌ڤه دیتن هه‌رچه‌ند هه‌یا رۆژا ئه‌ڤرو پرانیا خه‌لكێ وێ نه خوانده‌ڤایه یانژی خوه‌دی خواندنه‌ك نزمه.
ڤه‌گه‌رین سه‌ر قه‌زافی و بورقیبه، لیبیا هه‌مو كه‌سێن سالێن شێستا ژ سه‌دا بیستێ ژده‌یك بوین و تا ئه‌و كه‌سێن پێشی قه‌زافی لسه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ بێته ده‌ركرن، هه‌می خوانده‌ڤانه، لێ پێچه‌وانه هه‌یا رۆژا ئه‌ڤروژی به‌شه‌ك مه‌زن ژ خه‌لكێ تونس نه‌خوانده‌ڤانه. دیسان لڤێره دڤێت ڤه‌گه‌رین سه‌ر په‌روه‌ردێ چونكه په‌روه‌ردا قه‌زافی كویله‌كرنا خه‌لكێ بو بشێوه‌ك ڤه‌كری، په‌روه‌ردا بورقیبه هه‌مان په‌روه‌ردا قه‌زافی بو لێ لژێر په‌ردا دیموكراتیه‌تێ.
بكورتی بكوردی خواندن ئه‌گه‌ر لژێر په‌روه‌رده‌ك مروڤاتی نه‌یێ كرن نه ته‌نها كاره‌ك سه‌قه‌ته به‌لكو گه‌فه بو مانا جڤاكێ.
