بەشێ یەکێ
خواندنەکا سۆسیۆ ــ دیرۆکی
ل گۆر سەرپێهاتی و ئەزموونێن دیرۆکی، گرینگی و جوداهیا دەربازبوونا مرۆڤی، ژ قووناغا کۆچەری بۆ یا جوتیاری، کو مرۆڤ ژ کۆمکرنا بەرهەمی، چوویە بەرهەم چاندنێ و ژ کوژتنا گیانەوەران، دەربازی گیانەوەر گەهی ــ بخوەدانکرنێ بوویە، هنگی بنگەهێ هزرا کارێ جوتیاریێ سەرهلدایە. هەروها ب کەلەکەبوونا خەباتا جوتیاریێ، کو بەرهەمێن جوتیاران ژ بەرخوەریێ دەربازی فرۆتنێ/ بازارێ بووین، وی چاخی رێژەیا کۆچەریێ وەک پیشە کێمبوو و شڤانی و جوتیاری زێدەبوون. ب ئاوایەکێ دی، دەما پرۆسێسا جوتیاریێ، ژ بەرهەم خوەریێ دەربازی مفای/ بازرگانیێ بووی، هنگی پرۆسێسا پاوانیا ئەردی خورتکریە. ل ڤی دەمی، گوند پتر ب باژاران وەک تێکهلیا کرین و فرۆتنێ‌ڤە هاتنە گرێدان و ئەقلێن ڤەدەر، دەربازی جورەکێ دیالۆگێ بوون.
دیارە ژ دیرۆک و رەوشا کوردان خویا دبیت، کورد پتر ل دەردۆرێن چیا و ڤەدەر ژیاینە و ب ڤێ رێکێ کارینە خوە بپارێزن، چونکو ب درێژیا دیرۆکا دەڤەرێ، کوردان ژ بەر قرکرن، گەف و هێرشێن دەسەلاتێن سەردەست، خوە ل جهێن ڤەدەر و ئاسێ پاراستیە. ب ڤان کاودانان، چاخێ پاوانێ تایبەت د ناڤ جڤاکێ دا پەیدانەبیت، پارڤەکرنا کاری درست نابیت، دیارە هنگی هەڤرکیا تەوژم و چینان ژی د ناڤ جڤاکی دا درست نابیت. لەورا ب ڤی رەنگی، هەڤرکیا لاوازا جوتیاری و فیودالی زێدەباهیێ زێدە ناکەت. ئها ڤێ رەوشا ئاسێ و نەبوونا رێ و بانان ژی، باندۆرەکا مەزن ل سەر وەرارا کارێ پێشە و جوتیاری کریە.
ب ڤێ یەکێ، ئەگەر مرۆڤ ڤەگەریتە سەدەیێن ناڤەراست، دێ بینیت ئالاڤ و هێزا بەرهەمئینانا جوتیارێن دەڤەرێ، هەر ل ئاست و جهێ خوە ماینە، چونکو چ مۆدێل و ئالاڤێن بهێز و نووتر ل دەڤەرێ پەیدا نەبوون، داکو باندۆرێ ل سەر جوتیارێن کورد ژی بکەن. ئانکو ل ڤان دەڤەران، پیشە دەربازی پیشەسازی نەبوویە، لەورا جڤاک نکاریە ب گاڤێن لەزگین پێشدابچیت. راستە هنگی بەرهەمێ جوتیاری تێرا بەرخوەریا خەلکی کریە، بەلێ د هێلا پیشەسازیێ دا، بەرهەم و ئالاڤێن هاریکاریا نووکرنا ئەلەمێنتێن کارێ جوتیاریێ نەکریە. لەورا ل رۆژهلاتا ناڤین، پرۆسێسا جوتیاریێ ل سەر جوتێ گای و گێسنێ کەڤنار مابوویە، ژ بەر هندێ ژی ڤێ پرۆسێسێ نکاریە ل گۆر گوهەرینێن سەردەمی، وەرارێ بکەت. ب ڤان پاشخانان، ئەزموونا جوتیارێن دەڤەرێ/ کورد، د بازن و دوورپێچیەکا مەزن دا ماینە. ل داویێ ژی، بەرهەمێن جوتیارێن کورد د لۆکالیەکا سینۆردار دا ماینە، چونکو نکارینە هەڤرکیا بەرهەمێن جوتیارێن دەردۆر/ ناڤنەتەوەیی و ململانا بازنێن بەرینتر بکەن.
ب ڤان کاودانان، ناڤەندێن مەزنێن ئابۆری و سیاسیێن مەزن، ل دەڤەرێ درست نەبوون. راستە ل سەر ڤی بنگەهی، باژارۆک ل نک مە ل سەر بازرگانی و بەرهەمێن جوتیاری درستبوون، بەلێ ئەڤ پرۆسێسە دەربازی وارێ کارگەهـ و پیشەسازی نەبوون، لەورا وەک وەرار د بازنەکا دائێخستی دا مان. ئێدی نەبوونا کارگەهان بۆ وەرگرتنا بەرهەمێ جوتیاران، خەباتا جوتیاران سینۆردارکریە. راستە مرۆڤێ کورد، چەکێ خوە ژ خەنجەرێ گوهەریە جفتێ/ تڤەنگێ، بەلێ تا ڤێ داویێ ژی هەر بەرهەمێ وی ب رێکا گێسن و گای بوویە. ب ڤێ واتەیێ، تاکو گرینگی ب ئالاڤ و هێزا ئابۆری نەهێتەدان، جڤاک ژی نکاریت بهێتە گوهەرین و پاش هزر ل سەر ڤان گوهەرینان وەرارێ بکەن.
یەک ژ ئارێشێن نە وەرارا ڤان باژارڤانیان نەبوونا تێکهلیان بوو، بەلێ پشتی “بازرگانی، شەر و داگیرکرن” و تاکو دگەهیتە هەوا شۆرشا گلۆبالێ، رێکێن تێکهلیان پتر خوەشبوون. وەک ئەنجام ژی، ئەزموونێن مرۆڤاتیێ سەرهەڤبوون، چونکو مرۆڤ بوونەوەرەکێ بیۆلۆگی و جڤاکیێ بەرهەمدارە و ب پەیوەندیێن خوەیێن جڤاکی وەرارێ دکەت. ئەو کێشە و ئالیسەنگیا ئیرۆ راستی کاراکتەرێ دەڤەرێ دهێت، شۆرشا تێکهلیانە، وەکو رەوش و دیاردەکا نوویە بۆ خەلکێ ب هزاران سالان ب ئەقلێ ڤەدەر ژیای. ل سەر ڤان پاشخانان، کاراکتەرێ مرۆڤێ کورد، بوویە پاشبەندێ پرۆسێسا ئابۆریا سەنترالێن داگیرکەران. ب ئەنجام، جڤاکێن کۆچەری، چونکو نە خوەیی پیشەنە، لەورا نە ب ئەردی ڤە دهێنە گرێدان و نە ژی گرینگیێ ب رابردو و پاشەرۆژێ ددەن.
دیارە ئەزموونێن گەلێن دی بۆ مرۆڤی خویا دکەن، کانێ وان چەوا سەرەدەری دگەل واری ئابۆریا جوتیاری و پێشەسازیە کریە. مینا ئەزموونا چینیان، کو قووناغا یەکەما خەمساریا وان ل هەمبەر جوتیاری کری، وەکو (سروشتێ مەند و نە پێشکەتیێ ئابۆریا چینێ، ئەو وەلاتێ سامانێن وی یێن سروشتی ژ ئابۆریا جوتیاریێ دزێن، ژ بەر خەمساریا دژوارا پیشەی، راستی ئاسەنگان هاتیە)([1]). پاش پشتی چینێ گرینگیەکا مەزن ب هەڤسەنگیا کارێ جوتیاری و ئالاڤێن کاری دای، چونکو وەرار و سەرکەتنا چینێ، “ژ هەڤسەنگیا د ناڤبەرا پرۆسێسا جوتیاری و پیشەسازیێ دا بوو”([2]).
ژ هێلا هزر و ئیدیۆلۆگی‌ڤە ژی ب درێژیا دیرۆکا کەڤنارا دەڤەرێ، خەلک کەتینە ژێر نیرکێ زۆرداریا فیودالیزمێ/ هشمەندیا کەڤنار و باج تەریقێن سۆفی “قادری، نەقشبەندی/ شێخ، سەید و…” داینە، چونکو نەبوونا خواندنێ ژ دەرڤەی “مزگەفت و حوجرە/ قورئان و گاتا”، خەلک د بازنا هزرێن کەڤنارێن ئۆلی دا ماینە. سەرباری رەوشا وێرانا تەندرستی/ نەساخیێن گران “تاعۆن، تیفۆ، سلە و…”، راستی خەلکێ بێچارە دهاتن. ئانکو جوتیار/ هەژار، کەتبوونە ژێر دەسەلات و گەف/ ترسا فیودالیزم/ ئەرد و ئۆلداری/ ئەسمانی. ب ڤێ یەکێ، بەری درستبوونا ئیمپراتۆریێن دەڤەرێ/ ئۆسمانی/ 1299 و سەفەوی/ 1501، فیودالیزم یا پرت و بلاڤبوو. ڤێ یەکێ، باندۆر ل سەر درستکرنا مەسەبێ سۆفی ل گوندان کر، بەلێ پشتی فیودالیزم ل سەدێ شازدێ ب سایا ئیمپرتۆریان بوویە خوەدان سەنترال، باندۆر ل سەر رێچکا وەهابیەت ل باژاران/ سعوودیەی کر. ل داویێ ژی، ئەڤ رێچکە زالی سەر رێبازێن سۆفیەتێ بوو، چونکو سەنترالبوونا فیودالیزمێ باندۆر ل سەر هەڤگرتنا مەسەبان کر. مینا دوازدە ئیمامی/ ل سەدێ شازدێ ل ئیرانێ و سەدێ هەژدێ هەڤگرتنا مەسەبان، وەک مەسەبێ وەهابیەتێ ل سعوودیەی. هەروها دەما سەنترالیا فیودالیزمێ/ ئیمپراتۆریا ئۆسمانی، خوە ل هەمبەر هێرشێن کۆلۆنیالیا رۆژئاڤا لاواز دیتی، بۆ خاپاندنا خەلکێ هەژار کۆمەکا گرۆپێن ئۆلی/ مەسەبان “قادری، مەهدی، نەقشبەندی و سنۆسی” پەیداکرن.
ب ڤێ یەکێ، ئەلەمێنتێن ژیان و هشیارکرنا خەلکێ کورد/ جوتیارێ دەڤەرێ، ل سەر ئابۆریا ل ژێر دەسەلاتا فیودالیزمێ/ سەرماداریێ/ بازارا بێ رکەبەر و هەروها ل بەر دلۆڤانیا سروشتی/ بارانێ بوو. هەروسا هشمەندی ژی، ل ژێر هەژمۆنا “مەلا، فەقە و سۆفیان/ ئۆلی” بوو، چونکو پەیدابوون هێزێن جڤاکی “لاواز/ بهێز”، ڤەژەنا تەڤگەرا جڤاکی وەک کارەکێ دیالێکتیکیە. ب کورتی، مرۆڤ دکاریت وێ ژی بێژیت، ل چاخێ ئیمپراتۆریان ب تایبەتی “سەفەوی”، کو یەک نەتەوە/ فارسی ل سەر زالبوو، بەلێ ئیمپراتۆریا “ئۆسمانی” فرەنەتەوە بوو.
محسن ئۆسمان بەرلین، 2020.09.20
[1]) کارل مارکس و هلموت رایش ـــ نمط الإنتاج الاسیوي ـــ ترجمة: بو علي یاسین، دار الحوار للنشر و التوزیع، ط1، اللاذقیة ــ سوریة، 1988ص32.
[2]) د. سمیر أمین ـــ أزمة المجتمع العربی ـــ دار المستقبل العربي، ط1، القاهرة ـــ مصر، 1985 ص24.
