بەشێ دووێ/ داوی
ژێدەرێن دیرۆکا کەڤنار خویا دکەن، کو بنگەهێ درستبوونا هزرا بازرگانیێ، ژ وان ژنێن بۆ من تابۆ، بەلێ بۆ یێ دی دبیت، ئانکو پێکگوهەرینا ژنان بوویە دەسپێکا بازرگانیێ، پاش پشتی هنگی بازرگانی د وارێن دی دا دەسپێکر. ب ڤێ یەکێ، بازرگانی ژێدەرەکێ گرینگی ئابۆری و سیاسیێن قووناغێن جودایێن دیرۆکا سلێماندن و سەردەستیێ بوویە.
هەروەکو د بەشێ یەکێ یێ ڤێ نڤیسینێ دا، ل سەر پرۆسێسا سەرکەتیا ئیسلامێ یا لۆکالی دەربازبووی. پشتی هنگی و ب تایبەتی ژی، د ناڤبەرا سالێن “700 ــ 1900” دا، بازرگانیا ئیسلامێ “ئیمپراتۆریا رۆژهلات/ فارس، گزیرتە، حەبەش، هندستان و چینێ، ژ ئالەکی و رۆژئاڤایی/ بیزەنتی/ رۆما ژ ئالێ دی” پێکڤە هاتنە گرێدان. مرۆڤ دکاریت ب ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، بازرگانیا ئەرەب/ ئیسلامێ تاکو سالێن 700ز، “ئانکو تا سینۆرێن فەروەریا خیلافەتا ئەمەویان/ 662 ــ 750” بازرگانی د ناڤبەرا یەمەنێ/ زڤستان و شامێ/ هاڤینێ دا دهاتەکرن. ب ڤێ یەکێ، ئەرەب/ ئیسلامێ گەلەک وەرارکر، بەلێ پشتی بازرگانی دەربازی بازنێن بەرینتر “رۆما، هندستان و چینێ”/ 700 ــ 1900 بووی. ئەرەب/ ئیسلام پاشڤەمان، چونکو سەنتەرێن دی یێن “رۆژئاڤا و ئاسیا رۆژهلات”، گەلەک ژ ئاستێ جوتیاری و پیشەسازیا ئەرەبان/ ئیسلامێ خورتتر بوون، لەورا ئەرەب/ ئیسلام بوونە پاشبەندێن وان.
ئەگەر مرۆڤ ل بازرگانیا کوردان ژی بنێریت، کوردان باژارێن مەزن نەبوون، داکو بکارن بازرگانێن مەزن پەیدا بکەن، دیارە کو ب رێکا بازرگانیێ ژی هشمەندی دهێتە گوهەرین. ب ڤێ تێگەهشتنێ، پرۆسێسا بازرگانیێ، باندۆرەکا مەزن ل سەر وەرار و سەرهەڤیا فیودالیزم و کارێ جوتیاری کریە، چونکو ب رێکا بازرگانیێ ئەزموون و بەرهەمێن ئامادەیێن دەرڤە هاتینە، بەلێ کەلەکەبوونا سەربۆرا کارێ جوتیاری و دەولەمەندیا فیودالیزم سەرهەڤ نەبووینە. راستە ژی سەرماداریا بازرگانی ل دەڤەرێ درستبوو، کو ب مێرکنتلی ــ Mercantilism/ سەرماداریا دەسپێکێ/ سەدێ 14 دهێتە بناڤکرن، بەلێ ئەڤ جورێن سەرماداریێ، مینا سەرماداریا سامانێن سروشتینە، لەورا دەربازی وەرارا هشمەندیا جوتیار و کارکەران نەبووینە.
راستە ژی ل سەر ئاستێ دەسەلاتێن چەپگەر/ سیکولارێن دەڤەرێ/ ل عیراقێ، قانوونێن ریفۆرمێن جوتیاری/ 1970هاتینەکرن، بەلێ پا هێشتا ئەڤ ریفۆرمە، دەربازی وارێن شۆرشێن جوتیاری نەبووینە. ب ڤێ یەکێ، دەولەمەندی ل نک مە ب رێکا سەرهەڤیا جوتیاری و بوژوازی نەبوویە، بەلکو ب سایا سامانێن سروشتی و گەندەلیا ب رێکا پارت/ دەسەلاتا کوردی بوویە. لەورا لاوازیا هشمەندی و لەنگیا کاراکتەرێن مە، ژ کولتورێ کەڤنار و ئابۆریا مەیا بەرهەڤا سامانێن سروشتی دهێت. ل سەر ڤان پاشخانان، راستە ل کوردستانێ دەولەمەند سەردەستێ بازارێن ئابۆرینە، بەلێ پا دەولەمەندێن بەرهەمێن سامانێن سروشتینە، ژ بەر هندێ دەولەمەندێن نە ئەقلانی و پیرۆزێ پەترۆلێ‌نە. ئها ل ڤی دەمی، سەرماداریەکا گەنی درست دبیت و ئەشیرەت و ئۆل ژی سەردەستێ هزر و هشمەندیا خەلکی دبن. سەرباری فۆرم و باندۆرا سەرماداریێ، ب سایا گلۆبالێ ل سەر تەڤایا جیهانێ زالبوویە. لەورا بازارێن لۆکالی ژی، کەتینە بەر ململانێ و هێرشێن بازارێن جیهانی. ئێدی سەپاندنا کولتور و تیتالێن رۆژئاڤا، ب رێکا گلۆبالێ زالی ل سەر رۆژهلاتا ناڤین بوون. وەک چەوا گلۆبالێ جیهان کریە گوندەک، وسا ژی جیهان کریە بازارەک بۆ سەرماداریێ. هەروها د ڤێ گوندی دا هێشتا دیالۆگ درست نەبووینە، بەلکو داگیرکرن و سلێماندن سەردەوستبووینە. ژ بەر هندێ، ئیرۆ ئەم بخوازین یان نە، رۆژهلاتا ناڤین ل ژێر هەژمۆنا جیهانێ سەرماداری و ئیدیۆلۆگیا سەلەفی دا دنالیت. ئێدی نە مە کاری کولتورێ کەڤنار بپارێزین و نە ژی مە شیا کولتورێ نوو وەرگرین، لەورا ل داویێ ژی هلاویستی ماین!
ب راستی، گەلەک پسپۆر و زانایان ل سەر ئابۆری نڤیسیە، بەلێ مارکس کلیلێن فامکرنا ئابۆری بەردەستکرینە، چونکە مارکس هەشتێ ژ سەدێ ژ بەرهەمین خوە، ل سەر رەخنا ئابۆریا سیاسی نڤیسینە. راستە پەیوەندیەکا ئۆرگانیک د ناڤبەرا ژێرخان و سەرخان دا هەیە، بەلێ پا ئالۆزیا ڤان هەرسێ رەهندان “ئابۆری، سیاسی و رەوشەنبیری” ل کوردستانێ، هەژاریا ناڤەرۆکا زانستی پێڤە دیارە. ل ئەزموونا ئورۆپا بنێرە، ل بریتانیا پرۆسێسا ئابۆری پێشکەت و ل فرەنسا پرۆسێسا سۆسیالیزمی/ سیاسی و ل ئەلمانیا پرۆسێسا هزری/ فەلسەفی وەرار کر. ب ڤێ یەکێ، زانستێ ئابۆری، هەستیێ پشتا زانستێ جڤاکی و سیاسیە. دیارە هێشتا ئەڤ دەڤەرە نەگەهشتینە ئاستێ رزگاریا وارێن “ئابۆری، جڤاکی و سیاسی”، ئێدی ئەڤ سێکوچکە ژی، بنگەهێ تەڤ ئەقل/ هزر و گوهەرینانە. ئانکو هێشتا ل ڤان دەڤەران، ژ شێوێ بەرهەمئینانا فیودالیزمێ/ خویکان و ئاستێ ئەقلی/ زبارێ، دەربازی فۆرمێ بەرهەمئینانا سەرماداری/ بورژوازیێ نەبووینە. ب ئەنجام، ئها ئەڤ بنواشە دیاردێن شێلیێن ئۆلی، رەوشەنبیری و سیاسی سەردەست دکەن.
ل گۆر فەرهنگ و دیالێکتیکا ژیانێ، تەنێ وەرارا ژێرخانی نکاریت سەرخانی ئۆتۆماتیک پێشدا ببەت، چونکو دەما مارکس ل ئەلمانیا پەیدابووی، هنگی ژێرخان و وەرارا ئابۆری ل ئنگلتەرا ژ ئەلمانیا ب هێزتر بوو. ئانکو ئەلمانیا وی چاخی، د هێلا سەرخان “هزر و فەلسەفێ” دا گەلەکا خورت بوو، چونکو زانایێن ئەلمان د هەموو واران دا: “دیالێکتیکا گیانی/ هێگێل”، “رزگارکرنا خوەیاتیا ئاقل/ ژ مارکس تا هۆرکهایمەر، ئەدۆرنۆ، مارکوز و بنیامێن”! هەروها راڤەکرنێن سایکۆلۆژی/ فروید و یونگ ل ژێرخانا سایکۆلۆژیا مرۆڤی و زمانزان/ نژیارگەری ل ژێرخانا زمانی دنێرن. ئێدی راڤەکرنێن فروید ل سەر باندۆرا ژێرخانا سایکۆلۆژی/ خرۆسک و ئەزا جڤاکیا هشمەند بوون.
ب ئەنجام، جوتیار د هێلا فیلۆسۆفی ژی دا کەتیە بەر شرۆڤەکرنان، هەروەکو هایدیگەر دبێژیت، دەما مرۆڤ/ جوتیار سەرەدەریێ دگەل ئەردی دکەت، مرۆڤ فۆرمێ ئەردی دگوهەریت، داکو واتەیەکا دی بدەتە ئەردی، چونکە دەما جوتیار ئەردی دکێلیت، فۆرم و بهایێ ئەردی دهێتە گوهەرین و ل داویێ ژی، بەرهەم دهێت.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.09.23
