“چ ئازادی، بۆ دژمنێن ئازادیێ نینن/ ڤۆلتێر”
دبێژن مرۆڤێن کۆچەر قەلس نینن، لێ نێرگسینە، بەلێ پا رێبەر/ سەرۆکێن مە، هەم قەلس و هەم ژی نێرگسینە. هەروها رێبەر/ سەرۆکێن مە، گەلەک حەز ژ خوە دکەن و گەلەک حەز ژ پەسنان ژی دکەن. دیسان ژێیاتیا جوتیار/ کۆچەری، بۆ پاوان و ئاخێ تا سینۆرێن کوژتنێ دچیت، بەلێ پارت و سیاسەتا مەیا ب ئەقلێ جوتیار/ کۆچەری هاتیە پێچان، ئەو ساخلەت ژی نینە. هەروسا کۆچەر خیانەت و خوە نافروشیتە بیانیان، پا نزانم ئەڤ سیاسەتا خیانەت و خوە فروتنێ، مە ژ کیڤە ئانیە. ژیانا کۆچەران ل سەر سێکوچکا “نامووس، مێرانی و مەردینی” ئاڤا دبیت، گەلۆ پا ساخلەتێن رێبەر/ سەرۆکێن مە، ل سەر چ ئاڤا دبن؟ تایبەتمەندیێن دەمارگیریێ، کار و بریاران بێ پلان و سەرپێ ددەن، کو هەر تشتی ل گۆر سەرێ خوە و بێ شێورمەندی دکەن. ئەڤ ئەقلێن ل سەر هشمەندیا مالبات و قەبیلێ دژین، چارەسەریان ژی ب گرفتان ئالۆز دکەن، چونکو ئەڤ مرۆڤە هەست ب ترس و کێماسیێ دکەن، ڤێ یەکێ ژی ب ستەمێ پر دکەن. ئێدی دەمارگیری، پرۆسێسەکا زالا سەر هشمەندیا مالبات و قەبیلێ‌یە، کاراکتەرێن دەمارگیر، ب کولتورێ ئەزۆکی و سادیەت دهێنە پێچان. بۆ نموونە، ئەگەر مرۆڤ ل دیالۆگا رێبەر/ سەرۆکێن کورد یێن ڤان سەد سالێن تەڤگەرێن کوردی و ل سەر ئاستێ هەڤرکێن ناڤخوەیی و داگیرکەران بنێریت، ئەڤ کاراکتەرێ قەبیلێ ب واتەیا خوەیا بەرفرەهـ بەرچاڤ دبیت. ئەگەر ل ڤان دەڤەران بنواشێ قەبیلێ راستیەکا ئەنترۆپۆلۆگی بیت، پا قەبیلە ل نک مە، تایبەتمەندیەکا سۆسیۆلۆگیە، چونکو قەبیلا سیاسی ب واتە و هەبوونا خوەیا ماتریالی و ئایدیایی د هشمەندیا مە دا یا بەرهەڤە. ئێدی ئەو گەلێن ب هشمەندیا ئاست و قووناغێن پاتریارکی ــ Patriarch دژین، جڤاکێن خوەیی گرفتێن پاشبەندیا هەژمۆنا “ئابۆری، سیاسی و باژارڤانی” گەلێن سەردەستن، چونکو ئەڤ جورە جڤاکە ل بەری چاخێن مۆدێرنێتی دژین. ئێدی دەما ملەتەک بەری مۆدێرنیزمێ بژیت، کارەکێ ئاساییە ب هێز و گیانێ “ئووجاخ، قەبیلە و ئەشیرەتێ”، بەردەوامیێ ب ژیانا خوە بدەت. ب ڤان پاشخانان، چەوا دوهی قەبیلە، دەربازی پارت/ سیاسەتێ بوو، وسا ژی ئیرۆ قەبیلە، دەربازی هشمەندیا سیاسی و فۆرمێ فەروەریێ بوو. زانستێ سیاسەت و پارتان ل ڤێ دەڤەرێ، نکارینە بهایێن قەبیلێ ببوهژینە ناڤ خوە، بەلکو پرۆسێس بەروپشت بوویە. ئێدی ئیرۆ قەبیلا سیاسی ئالیەکێ گرینگی ژیانا مە ڤەگرتیە، نەبەس وەک فۆرمێن سەرەکیێن رێکخستنا جڤاکی، بەلکو یا گرینگتر بهایێن قەبیلێ زالی سەر ئەقلێ گشتی بووینە. ئها ئەڤە زاخێ ددەتە بیردانکێن جڤاکێ، کو ل داویێ هشمەندیا کۆچەری سەردەستی ئەقل و بریارێن رێبەر/ سەرۆکێن مە دبیت. ئێدی ئەڤ دوئالیزما “کۆچەر و باژارڤان”ی، سەردەستێ پەروەردە و ئاراستەکرنا مە بوویە. دەمارگیری فۆرم و ناڤەرۆکا رێبەر/ سەرۆکێن مە داگیرکریە، دیارە مەبەستێن فەروەریێ ژی “زالبوون و دەسەلات”ە. ب ئەنجام، زیرەکیا قەبیلا سیاسی، کاریە خوە دگەل ژینگەها “کۆچەری، گوندی و باژاری” بگونجینیت. دەمارگیری، قانوونا سەرەکیا ئەقلێن مالبات و قەبیلێ‌یە، ئەڤە ژی بنگەهێ خوە ژ ئۆلان وەردگریت، چونکو “ئۆل ب خوە ژی، پالپشتیا هێزا دەمارگیریێ دکەت”[1]. هەر بۆ نموونە بنێرە: “أنصر أخاك ظالما أو مظلوما”، راستە کولتورێ تۆلەرانسیی ل سەر ڤی ئەقلی ناهێتە درستکرن، بەلێ پا ئێدی ئەقلێن “دەمارگیر، دەرگرتی و هشک”، ل هەمبەر ئەقلێن “لێبۆردە، ڤەکری و نەرم”، نکارن ل ڤێ جیهانا گلۆبالێ ل بەرخوە بدەن. ئێدی “ئۆل هێزەکا سەربار، ددەتە هێزا دەمارگیریێ”[2]، چونکو هەر ژ چاخێ محەمەد پێغەمبەر/ قورەیشی و تا نوکە، هەرتم ئووجاخ/ قەبیلە رێبەر/ سەرۆک بۆ پاراستنا خوە بکاردئینن. ب ڤێ یەکێ، ئۆل/ ئیسلام واتەیە و قەبیلە ژی بهایەکێ رەوشەنبیری و جڤاکیە. هەر کوژتنا سێ خەلیفان ب خوە، واتەیا گرێدانا خەلکی بۆ قەبیلێ پتر ژ یا ئۆلی بوویە. هەروها سەرکەتنا ئەمەویان ب خوە ژی، سەرکەتنا قەبیلا سیاسی ل سەر باوریا ئۆلی بوویە. ل دیرۆکا کەڤنار و ئۆلان بنێرە، ل سەر سیستەمێن میراتگری و بهایێن مالباتی و قەبیلێ مەشیاینە. ب کورتی، تەڤ هشمەندیا دیرۆکا ئیسلامێ، ژ سێکوچکا “قەبیلە، پویرە و عەقیدە”، دەرباز نەبوویە. ب ڤێ ژینگەهێ، دەمارگیری ژێدەرێ سەرەکیێ دەسەلاتێ‌یە “خێزان/ مالبات، پارت، حکوومەت، دەولەت و…”. ئێدی ئەڤ پێکهاتێن جڤاکی، وەک “مالبات، قەبیلە، ئەشیرەت و ئۆل”، بووینە بنواشێ تیتال و کولتورێ ئاڤاکرنا تەڤ بوونەوەرێن دەڤەرێ. گەلۆ مرۆڤ دکاریت چاڤەرێی چ جورە بریار و پاشەرۆژێن گەشێن، ڤان کاراکتەرێن ل سەر ڤێ ژینگەهێ دهێنە پەروەردە و ئاراستەکرن، بیت؟ راستە قەبیلە و ئەشیرەت ل چاخێن گرفت و گوهەرینێن دژوارێن قووناغێن دیرۆکێ پەیدا دبن، بەلێ پا ل ڤان دەڤەران دیاردە، مۆدێل و تێگەهـ مینا سیاسەت بەری، کو وەرارا بنواشێ جڤاکی و ئاستێ پێشداچوونا ئابۆری بەرهەڤ ببیت، پەیدا دبن، لەورا زوو رۆلێ خوە هندا دکەن. سەرباری زێدەبوونا نفشێ نوو و گوندبوونا کەشێ گشتی، کو فۆرمەکێ سیاسەتا سادە سەردەستکریە. بنێرە گەلەک ئارێشێن مە ژ دوورهێلی دەرناکەڤن، بەلکو ژ هزر و خەیالا مە دەردکەڤن. لەورا رەوشا مە، دخوازیتە “زانست، ئەقلانی، دوورهێلی و…”، چونکو ئەم تەڤ ب هزرێن کەڤنەشۆپ هاتینە پێچان. ب ئەنجام، دڤێت ئەم ل سەر دیرۆکا خوەیا بێدنگی باخڤین، کو تا نوکە خوە ب ئاوایەکی پەنی و نەپەنی دوبارە دکەت. لەورا ئیرۆ گرینگە، دوبارە پێداچوونەکێ ب ئەقلێ مرۆڤی کورد دا بکەین، ب تایبەتی ژی ئەقلێ کەلەپووری، کو ئەڤ ئەقلە بەرپرسێ گیرۆبوونا دیرۆکا مەیە. ئەقلێن کەڤنار مان و نەمانا خوە ب سایا کۆمێ/ گرۆپێ دبینن، لێ پشتی هشیاریا خوەیاتیێ وەک مەرجێ بوون و وژدانا هشمەندیا ب ئازادی و روومەتیێ پەیدابووی، سینۆرێن د ناڤبەرا جیهانا کەڤن و نوو دا دیاربوون. ب ڤێ یەکێ، کاراکتەرێن مە ل سەر هەبوونا “ئۆنتۆلۆگی و کەلەپووری” دووری هەبوونا “دیرۆکێ”، پەروەردە و ئاراستە بووینە. مانتالیتێتێن کلاسیک ژی، دخوازن بەرسڤێن پرسێن ئیرۆ ب ئەقلێن کەڤنار بدەن، چونکو ئەڤ ئەقلە هزر دکەن، بەرسڤێن کەڤنار بکێر هەردەم و جهان دهێن. گیانێ قەبیلێ ژی، خوە ل سەر دوئالیزما “نامووس و تۆلڤەکرن”ێ ئاڤا دکەت، ئها ئەڤ پرۆسێس و ژێرخانە، ئەقلێ قەبیلە و ئەشیرەتێ خورت دکەن. لەورا تا نوکە “جڤاکا پاشبەندیێ/ رەعیەتێ”، برین و دابرین دگەل “جڤاکا هەڤوەلاتیبوونێ” هەیە، ئەڤە ژی ب گرێبەستێن جڤاکی ل سەر ئاست و تەڤنێ قەبیلێ هاتینە رستن. ب ئەنجام، شێخێن کۆچەرێن دەشتێ، مۆرالا خوە ب هەلبەستێن پەسنێ گەرم دکر و ئیرۆ ژی هەلبەستڤانێن مە، مۆرالا “رێبەر/ سەرۆکێن” مە، ب پەسنێن خوە گەرم دکەن. ئها ئەڤی جورێ پەروەردێ، سۆسیۆلۆگیا مرۆڤەکێ “رێبەر/ سەرۆکێ” دەمارگیر و زیزبووی بەرهەمئینایە!ژێدەر 1] د. وفاء سمیر نعیم ـــ العصبیة و العائلة و المشارکة السیاسیة/ دراسة حالة في قریة مصریة ـــ الهیئة المصریة العامة للکتاب، ط1، القاهرة ـــ مصر، 2016 ص18. 2] د. وفاء سمیر نعیم. ژێدەرێ بەرێ، بپ19.محسن ئۆسمان بەرلین، 2020.10.24
