بەشێ یەکێ
ب راستی، تاکو ئەم گرینگیێ ب گەشەپێدانا سیاسەتێ نەدەین، نکارین تاک و جڤاکەکا سیاسیا تەندرست ئاڤا بکەین، چونکو ب هەبوونا رەوشەنبیریا سیاسیا گەهشتی، دکارین جڤاکێ بگەهینە ئاستێ سیستەمێ سیاسی و فۆرمێ دەولەتێ. دیارە پرسگرێکا سەرەکیا گەلێ کورد، خوە د لاوازی و کەڤنەشۆپیا ئەقلێ سیاسی دا دبینیت. لەورا لیۆ شتراوس ــ Leo Strauss، پێشکەتنا سیاسەتا ئورۆپا، د سێ پێلان دا کۆمدکەت: (یەکەم “مێکاڤیلی/ بابێ ڤاشارتی”، “هۆبز/ میراتگرێ قەهرەمان”، دووهەم “رۆسو و کانت” و سێهەم “نیتشە”)([1]). مێکاڤیلی بەرێ سەنتا سیاسەتێ ژ نێرینا ئەسمانی دا ئەردی. هەروها ریفۆرم و شۆرشا مێکاڤیلی، بنگەهێ سیاسەتێ ژ دامەزراندنا ل سەر ئەخلاقی، دا وارێ سڤیل و دوورهێلی. ل سەر ڤی بنگەهی، هۆبز وەک میراتگرێ قەهرەمان، بەردەوامی ب بابێ خوەیێ نخاڤتی/ مێکاڤیلی دا، چونکو چەوا مێکاڤیلی گرینگی ب فەلسەفا سیاسی دا. وسا ژی هۆبز، گرینگی ب فەلسەفا سازیێن دەولەتێ، وەک ئەلترناتیڤێ ئەخلاقیێ پاتۆنێ دەولەتا باژار دا. دیارە ل دەولەتا باژار/ باژارێ ئەسینا ژی، سێ گرۆپێن دیالۆگێ “رێکخستنا سیاسی ــ Oikos”، “کەشێ تایبەت ــ Agora” و “کەشێ گشتی/ سیاسی ــ Ecclesia” هەبوون([2]). ئێدی مەبەست ژ پێکڤەگرێدانا سیاسەت و باژاری، ژ هەبوونا ئەقلێ دیالۆگێ دهێت. لەورا هەر ژ ئەزموونا باژارێ ئەسینا بگرە و تا نوکە، نکارینە مرۆڤێ هزرکەر ژ مرۆڤێ کارکەر جودا بکەن، چونکو مرۆڤ ب رێکا کاری سەرهەڤیا ئەزموونان پەیدا دکەت. دیسان هەردەم ل باژارێ ئەسینا، جوتیا فەلسەفە و سیاسەتێ ژێک نەهاتیە جوداکرن، وەکو چەوا ئەم ژی جوتیا قەبیلە/ مالبات و سیاسەتێ ژێکجودا ناکەین. ئێدی “نەتەنی بنگەهێ سیاسی ژ باژاری هاتیە، بەلکو ژ شەرەدەڤا ل باژاران هاتیە/ کارل شمیت”([3]). لەورا کاری سیاسی، د ناڤبەرا دەولەت و جڤاکا سڤیل دایە.
ئەگەر مرۆڤ ل سەر ڤان پاشخانێن دیرۆکی چەند پرسیاران بکەت، گەلۆ بۆچی ل ڤێ دەڤەرێ، هەر تشت هاتینە گوهەرین، تەنێ ئەقل نەبیت؟ یان بێژین، ئەگەر ئەقل ئالاڤێ بەرهەمئینانا هزران بیت، پا چما ئەقلێ مرۆڤ کورد نەیێ بەرهەمدارە/ یێ خرشە؟! وەک بەرسڤێن سەرهەڤ و بەرهەڤ، هەرچەندە هزر ب خوە، سیستەم و تێگەهەکە دەربرینێ ژ چینەکا تایبەتا جڤاکی دکەت، چونکو هزر تیۆریزەکرنا دوورهێلی ب تێهزرکرنێن فەلسەفیە. دیسان کوردان، د چ وارێن خوەیێن ژیانێ “ئۆل، پارت، تەڤگەر، سیاسەت و…” دا، گرینگی ب هزر و ئەقلی نەدایە. ب ئەنجام، پرۆژێن سیاسی ژی، دبنە پارچەک ژ تیۆریزەکرنا ڤێ هزرێ. سەرباری جودابوونا ئەقلێ مرۆڤێ دەڤەرێ، گرێدایی شێواز و ئەخلاقی دکەن، بەلێ ئورۆپی ئەقلی گرێدایی مەعریفە دکەن. لەورا ئەزموون بێی بنگەهێ خوەیێن مەعریفی، نکارن وەرار و گوهەرینان ژی پەیدا بکەن. بنێرە ژینگەهەکا “سیکولار، سڤیل، ئەقلانی و ئەقل”ێن ڤەکری، بیاڤەکێ باش بۆ گەشکرنا هزر و فەلسەفێ ل ئورۆپا خوەشکرن. ب ڤێ یەکی، هێشتا ل نک مە هزرێن ئەقلانی درست نەبووینە، داکو جڤاکا ئەقلانی ژی ل سەر بهێتە ئاڤاکرن. لەورا دیاردا ترسناکا د ناڤ ڤان جڤاکان دا، دابرانا هزر و پرۆژان دگەل دوورهێل و ئەقلێ جڤاکی درستبوویە. دیارە نەبوونا گۆتارێن فەلسەفی، ب واتەیا نەبوونا چارەسەریان دهێت. لەورا بەردەوامیا گرفتێن مە ب خوە، مەزنترین نیشانا نەبوون و لاوازیا ئەلترناتیڤانە. ب ئەنجام ژی، تەڤگەرێن هزری، ناگەهنە ئاستێ زانینا دوورهێلی، تاکو نەکەڤنە بەر هەمان دوورهێلێ تەڤگەرێ.
راستە دبیت ئەم حەز ژ گوهەرینان بکەین، لێ ئەم دوورهێلێ خوە بەرهەڤی گوهەرینان ناکەین، بەلکو ئەم ڤان گوهەرینان ل سەر دوورهێلی دسەپینین. لەورا تەڤ گوهەرین و ئەنجامێن گەلێن رۆژهلاتا ناڤین راستی هاتی، دخوازیتە هندێ مرۆڤ خواندنەکا جودا و ب ئالاڤین نوو هزر و تێگەهشتنا ل هەمبەر بوویەران دارێژیت، چونکو بەردەوام ئەڤ بوویەرە “دوورهێل و چارەنڤیسی” دگوهەرن! ب ڤێ یەکێ، دڤێت کارێ ل سەر ریفۆرمێ، دەربازی گوهەرینێ ببیت. ئها دڤێت ئەڤ گاڤێن گوهەرینێ ژی، پشتی راڤە و داڤەکرنا هەر مۆدێل و بوویەرەکێ بهێنەکرن، چونکو گرێدانا هزر و کاری، ژ سەرهەڤیا ئەزموون و پێشکەتنا ئەقلی دهێت.
ب راستی، مەرجێن نوویێن جڤاکی/ دیرۆکی، کارتێکرنێ ل سەر نووکرنا ئەرکێن سیاسی ژی دکەن، لەورا ل هەر وەرچەرخان و سەردەمان، مەرج و فۆرمێن سیاسی دهێنە گوهەرین. ئێدی نووکرنا پارت/ سیاسەتێ، بێی نووکرنا رەوشەنبیریا سیاسەتێ ناهێتەکرن، چونکو نووکرنا پارتاتیێ ب خوە، نووکرنا سیاسەتێ‌یە، یاکو پالپشتیێ ل سەر سازیان دکەت. هەروها نووکرنا سیاسەتێ ژی، بێی رەوشەنگەریا هزری ناهێتەکرن. ئێدی نووکرنا سیاسەتێ، گرێدایی گرینگیدان و نووکرنا سازیێن جڤاکا سڤیلن، کو ژینگەهەکا بەربارا سیاسەتێ خوەش دکەت. لەورا نووکرنا سیاسەتێ، پالپشتیێ ل سەر نووکرنا فۆرمێن تێکهلیا د ناڤبەرا پارت و خەلکی دایە. یەک ژ خالێن هەرە گرینگێن دبنە ئاستەنگێن نووکرنا پارت و سیاسەتێ، گرێدایی لاوازیا تاک و سازیێن سڤیلە، کو جڤاکەکا کەڤنار ل سەر هاتیە ئاڤاکرن. دڤێت پارت خوەیی پلان و پرۆژە بیت، ژ بۆ هشیارکرنا تاک/ جڤاکی، چونکو نووکرنا پارت/ سیاسەتێ ل جڤاکەکا کەڤنار، دێ کەدەکا بێبەرهەم بیت. لەورا ئەڤ تێگەهێن نوویێن بەرهەمێن مۆردێرنیزم/ پۆستمۆدێرنیزمێ “سازی، جڤاکا سڤیل، پارت و سیاسەت”، نکارن ب ساناهی بهێنە قەبوولکرن.
ب کورتی، ئەم سیاسەتێ بێ هزر دکەین و هزرێ ژی بێ سیاسەت دکەین. لەورا دڤێت بەرا هەر تشتی، نووکرن د مێتۆد و نێرینێن مە دا بهێتەکرن.
محسن ئۆسمانبەرلین، 2020.11.01
[1]) کریم محمد ـــ أزمة الحداثة السیاسیة من منظور لیو شتراوس: في موجات الحداثة الثلاث ـــ بنێرە لینکێ: http://alaalam.org/ar/society-and-culture-ar/item/707-676290518.
[2]) نورالدین علوش ـــ الفلسة الامریکیة المعاصرة ـــ مکتبة مٶمن قریش، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2016 ص54.
[3]) نورالدین علوش ـــ إشکالیة مفهوم السیاسي في الفلسفة السیاسیة المعاصرة/ کارل شمیت أنموذجا ـــ الفلسفة، مجلة علمیة یصدرها قسم الفلسفة، العدد 6، جامعة المستنصریة، بغداد ـــ العراق، 2017 ص16.
