بەشێ دووێ
پرۆسێسا مۆدێرنیزمێ
ل گۆر ئەزموونێن گەلێن جیهانا پێشکەتی، نووکرنا سیاسەتێ ل سەر ئەقل و ژینگەها جڤاکەکا مۆدێرن دهێتەکرن. لەورا دڤێت ل دەسپێکێ کار ل سەر مۆدێرنیزەکرنا جڤاکێ بهێتەکرن و پاش هزر و کار ل سەر نووکرنا سیاسەتێ ژی بهێتەکرن. راستە دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، کو پرسگرێکا بکارئانینا تێگەهان ل ڤان دەڤەران، ژ سینۆرێن پەیڤێ، دەربازی رەهندێن دی نەبوویە، چونکو مۆدێرنیزمێ کۆمەکا بهایان “ئازادی، وەکهەڤی و دادپەروەری” بەرهەمئانینە. ل نک مە مۆدێرنیزم وەک هزر، دەربازی شێوێ ژیانێ نەبوویە، لەورا ئەڤ تێگەهە هند پێشدانەچوویە. بنێرە مۆدێرنێتیا بورژوا ل سەر بنگەهێ پارڤەکرنا کاری هاتیەکرن، بەلێ ل نک مە تەنێ وەک چاڤلێکرن بوویە. ئێدی مۆدێرنیزم ل ئورۆپا د ناڤ خەلکێ وان گەلان دا درستبوو، بەلێ ل رۆژهلاتا ناڤین مۆدێرنیزم ژ دەرڤە، بێی بەرهەڤی بۆ مە هاتیە. دیارە ل ڤێ دەڤەرێ، هەر پێکۆلەکا گوهەرین و مۆدێرنیتیکرنێ هاتبیتەکرن، پتر ل سەر ئاستێ تاک ژ گرۆپ و دیاردێ بوویە، لەورا تەڤ پێکۆل نەگەهشتینە ئەنجام. راستە مۆدێرنیزما ئورۆپا، ل سەر پێنج ستوونان: “زانست، بەرهەم، بەرخوەری، هێزا لەشکری و ئێدی تاکو مۆدێرنیزم ل دەڤەرێ نەهێتەکرن پرۆسێسەکرن، ئەم ژ ئارێشێن هزرێن کەڤنار و خوە کوژیێ رزگار نابین. هزرێن تەڤگەرێن رەوشەنگەریێ” هاتیەکرن، بەلێ ل ڤان دەڤەران تەنێ مۆدێرنیزم وەک “بەرخوەری و چەکداری” وەرگرتیە. ب کورتی، مۆدێرنیزم ب شەنگستێ خوە، ماتریالیە و ب روویێ خوە ژی ئەقلانی و هزریە، بەلێ پا هەروەکو مارکس دبێژیت: “راستە هەرتم ئەقل ل نک مرۆڤان هەبوویە، بەلێ پا هەرتم ب شێوەیەکێ ئەقلانیەت نەبوویە”[1].
ئەگەر ل هەمبەر هەر گوهەرین و پێشکەتنەکا “مۆدێرنیزم، سیکولاریزم، رەوشەنگەری و…” ل ئورۆپا پەیدا ببیت، پا ل ڤێ دەڤەرێ پێکۆلێن بەڤل “وەهابیەت، ئیخوان، قاعیدە، داعش و ئاکەپە/ ئەردۆگان” پەیدابووینە. ب ڤێ یەکێ، گەلێن مۆدێرن و پێشکەتی دبێژن ئەگەرێن ڤەمانێ، ژ خەمساری و لاوازیا زانستی دهێن و ئەم ژی ب هزرێن کەڤنار، ئەقلێ خوە بار دکەین! ل دیرۆکا زانستان بنێرە، کو نێزیکی دوو هزار سالانە، بەلێ ژیان هندی دەهـ هزار سالان گوهەری. ئێدی “قەبخوازی و ئاستەنگێن ئیرۆ راستی جیهانا ئەرەبان دهێن دخوازنە کار و کریارێ، بەلێ پا ل ڤی سەردەمی کریار ب خوە ژی، بەری هەر تشتی کارێ ئەقلیە”[2]. جارەکێ ژ ڤێبەر پرسین، کەنگی مۆدێرنیزم ل ئورۆپا پەیدابوو؟ گۆتێ “چاخێ رێز ل بهایێن دەمی هاتیە گرتن”.
ل گۆر سەرپێهاتیا گەلان، سێ پێلێن بنگەهێ جیهانا نوو دانای و جیهانا کەڤنار ژی ژ مێتافیزیکی و تیۆلۆگی رزگارکری: “پێلا یەکەم، ب سەرکێشیا لوتەر، یێ کو دیکتاتۆریا گیانیا کەنیسێ هلوەشاندی، پێلا دووهەم، کۆپرنیکۆس، یێ کو زانستێ سروشتی ژ مەربەدێن تیۆلۆگی ئازادکرین و پێلا سێهەم، مێکاڤیلی، یێ کو سیاسەت ژ وەهم و مێتافیزیکیایێ ئازادکرین”[3].
بنێرە “پەیڤا مۆدێرنیزم د زمانێ یاپانی/ بونمی کایکا دا، ب واتەیا ڤەکرنا دەرگەهێن باژارڤانیێ دهێت”[4]. هەروها ل یاپانێ، هەردوو کولتور “کەڤنار و مۆدێرنێتی” پاراستن، لێ مە نکاری نە کەڤنار بپارێزین و نە ژی مە کاری مۆدێرنێتی قەبوول بکەین. ب ئەنجام، ئەم هلاویستی ماین.
دیارە تەڤگەرێن رەوشەنگەریێ ل ئورۆپا، ب فۆرمێن جودا هاتنەکرن. مینا ل فرەنسا تەڤگەرا رەوشەنگەریێ ب دژی کەنیسێ دەسپێکر، بەلێ پا ل وەلاتێن سکاندناڤی ــ Skandinavien، رەوشەنگەریێ د هوندرێ کەنیسێ ب خوە دا دەسپێکر. مینا تیۆلۆگ/ نیکۆلای گرۆڤیگێ دانیمارکی وەک سەرکێشێ ڤێ تەڤگەرێ دەسپێکر، کو ناڤبری دگۆت دڤێت رەوشەنگەری د ناڤ مەسیحیێ دا بهێتەکرن، چونکو دڤێت رۆلێ ئۆلی هاریکاریا مرۆڤی ژ بۆ ئاشتیا دگەل مرۆڤاتیێ بکەت، نەکو ببیتە کوولەیێ ئاوێردە و رێنمایێن ئۆلی.
ب گەلەمپەری، ل سەدێ هەژدێ فیلۆسۆفێن رەوشەنگەریێ “ڤۆلتێر، دیدرۆ، رۆسو و…”، کارین خواندن و راڤەکرنێن ئەقلانی بدەنە مەسەب و ئۆلێ مەسیحی. ڤێ یەکێ ژی، رێکا شۆرشا فرەنسی خوەشکر، بەلێ د ناڤ کوردان دا ئەڤ دەرفەت و ژینگەهە درست نەبووینە، داکو هزرمەند و هشمەندێن کورد بکارن “بەری و پشتی” تەڤگەرێن نەتەوەیێن کوردی، خواندن و شرۆڤەکرنێن رەخنەئامێز بدەنە تەڤگەر و دیرۆکا کوردان. هەروها راستە کەسێن وەک کۆنت و رۆسوی، کارین ب تیۆر و گرێبەستێن خوە دەستوورێ مرۆڤاتیێ دارێژن، بەلێ هشیارێن کورد نکارین چ رەنگێن مێتۆد و رێزانیان بۆ تەڤگەر و سیاسەتا کوردی دانن.
ب کورتی، راستە هزرمەند و فیلۆسۆفێن رەوشەنگەریێ، کارین ئۆلەکێ مرۆڤاتی وەک شۆرشا فرەنسا بۆ ئورۆپیان/ مرۆڤاتی دانان، بەلێ مە کوردان نکاریە سیاسەتەکێ ئاڤا بکەن، کو بکاریت کوردان ل یەک ئارمانج و گۆتار کۆم بکەت. راستە هەرتم کاودان، باندۆرێ ل سەر گوهەرینا ئالاڤێن سەرەدەریا دگەل ژیانێ دکەن، بەلێ پا ل نک مە مخابن بەروپشت بوویە! ب ئەنجام، رەوشەنگەری ژ رۆهنکرنا ژیانێ دهێت، ئەڤ یەکە ژی ژ ئەقلی دهێت، چونکو رەوشەنگەری/ مۆدێرنیزم و ئەقل ژێک ناهێنە جوداکرن. لەورا ئەم بخوازین یان نە، پاشەرۆژ هەر بۆ ئەقلیە.
ژێدەر
1) یاسین الحافظ ـــ الأعمال الکاملة/ اللاعقلانیة في السیاسة العربیة/ نقد السیاسات العربیة في المرحلة ما بعد الناصریة ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة ـــ ط2، بیروت ـــ لبنان، 2005 ص9.
2) محمد عابد الجابري ــ الدين و الدولة و تطبيق الشريعة ــ مركز دراسات الوحدة العربية، ط1، بيروت ــ لبنان، 1996 ص129.
3) یاسین الحافظ ـــ الأعمال الکاملة/ اللاعقلانیة في السیاسة العربیة/ نقد السیاسات العربیة في المرحلة ما بعد الناصریة ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة ـــ ط2، بیروت ـــ لبنان، 2005 ص11.
4) حامد عبدالصمدـــ سقوط العالم الاسلامي/ نظرة فی مستقبل أمة تحتضر ـــ دار تطور، ط1، 2016 ص57.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.11.08
