بەشێ دووێ/ داوی
مرۆڤ دکاریت بێژیت، کەشێ ئازادیێ ل ئورۆپا، ئەگەرێ تەڤ سەرهلدانا وارێن هزری، ئەدەبی و هونەری بوو، بەلێ پا ئازادی و هەڤقەبوولکرنێ رەهێن خوەیێن دیرۆکی ل نک مە نینن، چونکو ئەم جڤاکەکین ل سەر تەڤنێ قەبیلێ/ ئەشیرەتێ هاتینە رستن. تا سازیێن مە یێن پارتاتی ژی، ب گیانێ قەبیلێ هاتینە درستکرن. هەروها کارتێکرنا هشمەندیا کۆچەریێ، ل سەر رێکخستنێن پارتاتیێ ژی هەیە. لەورا تایبەتمەندیا مە “لەشکری، قەبیلە و پەرستگەهە”، ڤێ هشمەندیێ تەڤ سازی ژ ناڤەرۆکا خوە ڤالاکرینە. ب سەرهەڤ، ڤی کاودانی شیا پرۆسێسا گەندەلی و بەرتیلیێ پەیدا بکەت، بەلێ نکاری کریارا سازی و سڤیلبوونێ پەیدا بکەت.
نەبوونا ئازادی و نیاز پاکیێ، بێباوری د ناڤ گەلێن دەڤەرێ دا پەیداکریە، چونکو د هشمەندیا خەلکی دا هلبژارتن بهێتەکرن یان نە، دی هەر پارتێن دەسەلاتدار ئەنجامێن هلبژارتنان ب دەست خوەڤە ئینن، یاکو ب “مرنا سیاسەتێ”([1]) دهێتە بناڤکرن. ل هەر سیستەم و دەسەلاتێن ئازادی و روومەتێ بنپێ بکەن، نکارن ب تەناهی بەردەوامیێ ب فەروەریا خوە بدەن. ئێدی یەک ژ ئەگەرێن ڤەمانا گەلێن ڤان دەڤەران، نەبوونا ئازادیێ‌یە، چونکو ئەڤ یەکە ژ درووشمێن سەرهلدەرێن بهارا ئەرەبی ژی، “ئازادی، روومەت و نان” خویا دبیت. ئێدی تشتێ ڤێ دەڤەرێ ئاستەنگ دکەت، نەبوونا پرۆسێسا ئازادیێ‌یە، کو هێشتا تەڤلی رەوشەنبیریا هەڤوەلاتیبوون و سیاسەتێ وەک هەست و هشمەندیا تەڤایی نەبوویە. بنێرە ئیرۆ ئالیسەنگیەکا مەزن، کەتیە د ناڤبەرا تێکهلیێن (“پارت، حکوومەت و نەتەوە”، “ئۆل و سیاسەت”، “ناڤەند و دەهمەن” و “ئازادی، وەرار و بەشداربوون”) دا، کو ئەڤە تەڤنێ پێکهاتێن هەڤوەلاتی و دەولەتێ درێسن.
ب گشتی، ئەم چ جاران ل سەر تێکهلیا دیالێکتیکیا “زمان و گۆتارا سیاسی” نە راوستیاینە، کانێ ئەم دکارین ب رێکا زمانی ل سیاسەتێ بگەریێن؟ ئانکو زمان وەک “ئالاڤ” و سیاسەت مینا “بابەتێ گەریانێ”. ئەرێ ئەم ب رێکا سیاسەتێ، ل زمانی دگەریێن؟ ئانکو ڤێ جارێ سیاسەت وەک “ئالاڤ” و زمان وەک “بابەتێ گەریانێ”. ئێدی مێتۆدێ یەکەم، گەریان ل واتەیا ئازادیێ د سیاسەتێ دا و مێتۆدێ دووهەم چەوا سیاسی تێگەهێ ئازادیێ د زمانی دا بکاردئینیت. ئانکو زمان و تۆندوتیژی، تۆندیا زمانی د بیاڤێ سیاسی دا یێ بەرچاڤە، دەسەلات ب رێکا زمانی ل گۆر دلێ خوە، هەر تشتی دبێژیت و ل داویێ وەدکەت خەلک باور بکەن. لەورا کەسێن، کو پەنایێ دبەنە بەر تۆندوتیژیێ یان ئەو تشتێن وان دڤێت نکارن بکەن یان ژی تشتێن وان دڤێت نەیێ دوورهێلیە. دیارە ئەڤە ژی، نیشانێن بێهیڤیبوون و نە سەرکەتنێ‌نە.
ب ڤان پاشخانان، نە سەرکەتنا ئەزموونا دەسەلاتا کوردی، ب نۆستالگیا ــ Nostalgien هیڤی و خەونێن جاران چارەسەر نابیت، چونکو خواستەکا نفشێ نوو خوە ل خەونێن دوهی ناکەتە خوەدان. ب ڤێ یەکێ، ئێدی خەلک ب ناڤێ “وەلات و نەتەوە” ناهێتە خاپاندن. پارتێن مە ژ ناڤەرۆکا خوەیا جڤاکی و نەتەوەیی هاتینە رووتکرن. راستە جاران رێبەر و پارتێن دەڤەرێ، دکارین خوە برێڤە ببەن، چونکو خەلک و جوگرافیەک تەست هەبوو، هەروها ئارمانج و داخواز ژی دیاربوون، بەلێ نوکە جیهان بوویە گوندەک، کو ئارمانجێن جاران هنداکرن. لەورا نفشێ نوو ژی، هند گرینگیێ نادەتە چیرۆک و لەهنگێن دوهی.
ب گەلەمپەری، ترسا دەسەلاتا سیاسی و گۆڕی/ جیهانا دی، فۆبیەکا کابووسی درستکریە، گەلێن ڤێ دەڤەرێ، ژ شەرەکی بۆ یێ دی و ژ گرفتەکێ بۆ یا دی، بەندەوارکریە. ئەڤێ نە بنەجهبوونا سایکۆلۆژی، خەلک راستی بێزاری و هاڤیێ کریە. ب گشتی، گەلێن ڤان دەڤەران ب کولتورێ “گوهداری و ترسێ” هاتینە تەپەسەرکرن. ئێدی ترس و برسێ، کەشەکێ باربەرێ پەناگەها ئۆلی درستکر، ئۆلی و کولتورێ کەڤنار، مەژیێ خەلکێ مە ب ساری داگیرکریە.
ب ئەنجام دپرسین، گەلۆ بۆچی فیلۆسۆف و هزرمەندان نکاریە کاودانێن وەلاتێن خوە بگوهەرن، بەلێ کەسێن گەلێریێن مینا گاندی و هۆشەمینە کارین رەوشا وەلاتێن خوە بگوهەرن؟ لەورا ل داویێ هاوار دکەین و دبێژین، گەلۆ ئیرۆ ئالیەکێ سیاسی ل کوردستانێ هەیە، بکاریت رێبەریا ڤێ رەوشا ئالۆز و بێ مۆرالی بکەت؟!
محسن ئۆسمانبەرلین، 2020.10.30
[1]) أمحمد مالکي ـــ الاندماج الاجتماعي و بناء مجتمع المواطنة في المغرب الکبیر/ مجموعة ـــ جدلیات الاندماج الاجتماعي و بناء الدولة و الامة في الوطن العربي، المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2014 ص692.
