بەشێ یەکێ
پشتی پەیمانا ئاشتیا ڤێستفالیا/ 1648، تاک ژ باوردار/ ئیمانداری، دەربازی هەڤوەلاتیبوونێ بوویە. لەورا د دەولەتا نەتەوەیی دا، هەموو تاک/ هەڤوەلاتی وەکهەڤن، بەلێ د ئۆلان دا ماف ل گۆر مەسەب/ ئۆلان دهێتە پارڤەکرن. د چ وەلاتان دا، ئۆل نوونەراتیا تەڤان ناکەت، بەلکو هەڤوەلاتی تەڤ خەلکێ وەلاتی دگریت، لەورا هەڤوەلاتی پرۆسێسەکا گشتیە، بەلێ پا ئۆل یا تایبەتیە. تێگەهێ دەولەتێ ب خوە، بۆ تەڤ پێکهاتانە، بەلێ ل رۆژهلاتا ناڤین، دەولەت بۆ کەسەکی، پارتەکێ، نەتەوەک و مەسەبەکی‌یە، لەورا کێشە ل ڤان دەڤەران ب داوی ناهێن. ئەگەر ئەم وەک هەڤوەلاتی سەرەدەریێ دگەل تاکێن جڤاکی بکەین، وی دەمی ئەم دکاریت کەسێن “باوردار یان گاور” وەکهەڤ قەبوول بکەین. ئها ئەڤە ئەو دەولەتا هەڤچەرخە، یاکو ئەم خەونان پێڤە دبینین، نەکو دەولەتەکا ئۆلی، مە ڤەگەرینتە چەرخێن تاریێ!
ل ڤان دەڤەران، سەرماداریا دەولەتێ، بەری بورژوازیێ سەرهلدا، ئانکو بورژوازی ژ سەرماداریا دەولەتێ ل دەڤەرێ لاوازتر بوو. لەورا “بورژوازیا دەڤەرێ ل سەر دەولەتێ دژیا، بەلێ بورژوازیا ئورۆپا ژ سەرماداریا دەولەتێ ب هێزتر بوو، ژ بەر هندێ سەرماداریا دەولەتێ ل سەر بورژوازیێ دژیا”([1]). هەروها ل وەلاتێن خوەیی پێشەسازی، جڤاکێن سڤیل ژ دەولەتێ ب خوە بهێزترن، بەلێ ل وەلاتێن نە پیشەسازی، دەولەت ژ جڤاکێن سڤیل بهێزترە، لێ پرسگرێکا رۆژهلاتا ناڤین/ کوردان، “جڤاکا سڤیل و دەولەت” هەردووک لاوازن. ل گۆر ڤان تێگەهشتنان، گەلۆ ئەو دەولەتا ئەم دخوازین، خوەیی چ ژ ڤان تایبەتمەندیانە؟
بنێرە پرانیا گرۆپێن ئیسلامی، ل رۆژهلاتا ناڤین دژی نەتەوە و دەولەتا نەتەوەیی‌نە، چونکو ئەڤ دوو تێگەهە ئەلترناتیڤێ ئیمپراتۆریا ئیسلامێ/ ئۆلی بوویە. ئانکو ئەو پتر بۆ “ئیمارات و خیلافەت”ێ کار دکەن، چونکو وان پتر حەز باوری ب ڤان هەردوو تێگەهان هەیە. مرۆڤ دکاریت بێژیت، نەبەس “گۆتار، زمان و ئارمانج”ێن ئەتنیکا ئیسلامی و ئینتەرناسیۆنالیزما چەپگەری، ژ نەتەوەیی جودابوون، بەلکو ئاستەنگەکا هەری مەزن ژی بوون. ب ڤێ یەکێ، سێ “مێتۆد، ئیدیۆلۆگی و هزرێن” جودا، باندۆر ل سەر هشمەندی و باوریا خەلکێ کوردستانێ کریە.
یەک ژ گرینگترین پێکهاتێن ناسناما یەهودی، ب درێژیا سێ هزار سالان، ئەفسانا ڤەگەریانا وەلاتیە، بەلێ وەلات د هشمەندیا ئیسلامێ دا، تشتەکێ پیسە. لەورا ب زمانێ ئەرەبی ژی، بنگەهێ “پەیڤا وەلات، ب واتەیا مەخەلا پەزی/ مرقد الغنم”([2]) هاتیە. هەروها چەوا ئیسلامێ درووشمێ “ئۆل هەردەمە و وەلات بەروەختە” هلگرتیە، وسا ژی تیۆلۆگی یەهودی مووسا مندلسۆن، دگۆتە رەڤەندا یەهودیان: “ل مالێن خوە یەهودی بن، بەلێ ل سەر جادان ئەلمان بن”([3]). هەروها هەمان بنێرە تیۆلۆگی یەهودی مووسا مندلسۆن، ل سەدێ هەژدێ ل بەرلین دگۆتە خەلکێ یەهودی، یێ دڤێت فێری تەوراتێ ببیت، دڤێت فێری فەلسەفە و زانستێن دی یێن مرۆڤاتیێ ژی ببیت.
پشتی سیکولار ل ئاسیا رۆژهلات “یاپان، چین و…” ژی پەیدابووی، پێشداچوون. ئێدی “مێتۆدێ نووکرنێ ل چینێ، بەری ئورۆپا ب سەدان سالان دەسپێکریە، تەڤگەرا ریفۆرما ئۆلی ل سەردەمێ مینگ/ خواندنا ئازادا ئەقلانی و نووژەنا کۆنفۆشیۆسێ، کو سیستەمێ ژێکجوداکرنا ئۆل و دەولەتێ کریە”([4]). هەروها دەما ل یاپان رێبەرێن ریفۆرمێ پرنسیپێن ژ باژارڤانیا رۆژئاڤا وەرگرتین ئۆلدار و تێۆلۆگێن ل دژی نە راوستیان، مینا ل نک مە هەی. بنێرە ئۆلێ شینتۆ ــ Shintō، بوویە هاریکارێ دەولەتا یەکگرتی و سەنترالیا ب سەرۆکاتیا ئیمپراتۆری، بەلێ ل نک مە هەر تشت بەروپشتێ گوهەرین و پێشکەتنێ‌نە. سەرباری ریفۆرمێن یاپان و چینێ ل سەر ئۆلی نەبوون، بەلکو ل سەر باژارڤانیێ بوون، بەلێ ل رۆژهلاتا ناڤین، ریفۆرم ل سەر ئۆلی بوون، کو ئەڤە ژی ئاستەنگەکا گرانە. دیسان یاپان و چینێ، خەبات ل سەر باژارڤانی و بەربەریێ دکر و ئەم ژی هەڤرکیێ ل سەر مۆئمن و گاوری، دکەین. لەورا ل یاپان و چینێ، ئابۆری پێشداچوو، بەلێ ل ڤێ دەڤەرێ، نە ئابۆری و نە ژی هزری و رەوشەنبیریێ وەرار کر. دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، کو “چین، یاپان و…”، هەر ل سەر باژارڤانیا خوە بەردەوام بوون، بەلێ باژارڤانیێن “مێزۆپۆتامیا و…” هاتنە ڤەقەتیان، لەورا نکاری پێشدا بچن.
ب ڤێ یەکێ، ئەڤ هزرێن کەڤنار، تەنێ رۆژئاڤا وەک سەلیبی و کۆلۆنیالی دبینن، لێ ئالێن دی یێن ئەزموون و وەروارا رۆژئاڤا ل بەرچاڤ ناگرن. ئانکو تەنێ جیهانا ئیسلامێ ب ئەرێنی و نەرێنی، سەرەدەری دگەل رۆژئاڤا کریە، بەلێ ب هەردوو ئالێن ئەرینی و نەرێنی، سەرەدەری دگەل ئاسیا رۆژهلات “یاپان، چین و…” نەکریە. راستە دڤێت مرۆڤ وێ ژی بێژیت، “بوزیەتێ باندۆرەکا سیاسی ل جیهانێ تاکو پشتی دوو سەدەیان و دەما کو ئەسۆکا بووینە باوردارێن بوزی، نەبوو، هەروها مەسیحیەتێ ژی تاکو پشتی سێ سەدەیان تاکو کوستنتینە بووینە باوردارێن مەسیحی، نەبوو”([5]).
ب گشتی، راستە ئیران یەکەم دەولەتا ئۆلیە، ب رێکا سەرهلدان و شۆرشێن گەلەرێ هاتیە سەر دەسەلاتێ، بەلێ پا دیسان نکاری فۆرمێ دەولەتێ، ژ شێوە و تێگەهێن دەولەتێن نەتەوەیی/ سیکولاری “کۆمار، دەستوور، هلبژارتن، پەرلەمان و…” جودا بکەت. هەروها سەرماداریێ ژی نکاری خوە ژ مێتۆد و فۆرمێ کۆمنیست/ سیکولارێ “مافێ مرۆڤ، دادپەروەری، دەمژمێرێن کاری و…” رزگار بکەن. راستە دەما رۆژئاڤا هاریکاریا دامەزراندنا کۆمارا ئیسلامی یا ئیرانێ کری، ژ بەر درستکرنا دیوارەکێ فەرەهێ، د ناڤبەرا یەکێتیا سووڤیێتا بەرێ و نەفتا کەنداڤی دا بوو. سەرباری، ئالیکاریا شیعە/ ئیرانێ، ژ بەر دوو ئەگەران دی ژی بوو:
- خیلافەت پرۆژەکێ سونیە، بۆ شیعەیان نەیا گرینگە.
- شیعە بەشەکێ کێمێ ئیسلامێ، کو 15% ژ رێژەیا ئیسلاما گشتینە([6]).
محسن ئۆسمان
[1]) فالح عبدالجبار ــ بنیة الوعي الدينی و التطور الرأسمالي/ دراسات أولیة ــ مرکز الابحاث و الدراسات الاشتراکیة فی العالم العربی، ط1، نیقوسیا، 1990 ص95.
[2]) حامد عبدالصمد ـــ سقوط العالم الاسلامي/ نظرة فی مستقبل أمة تحتضر ـــ دار تطور، ط1، 2016 ص135.
[3]) حامد عبدالصمد ـــ سقوط العالم الاسلامي/ نظرة فی مستقبل أمة تحتضر ـــ دار تطور، ط1، 2016 ص148/ 149.
[4]) السید ولد أباە ـــ الدین و السیاسة و الاخلاق/ مباحث فلسفیة في السیاقین الاسلامي و الغربي ـــ جداول للنشر و الترجمة و التوزیع، ط1، بیروت ــ لبنان، 2014 ص23.
[5]) علاءالدین صادق الاعرجي ـــ الأمة العربیة بین الثورة و الإنقراض/ بحث في (نظریة العقل المجتمعي) تفسیرا لأزمة التخلف الحضاري في الوطن العربي ـــ منشورات أي للطباعة و النشر، ط2، لندن، 2015 ص26.
[6]) د. إسماعیل الشطي ـــ الإسلامیون و حکم الدولة الحدیثة/ ما قبل الدولة و ما بعدها ـــ من منشورات ضفاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2013 ص10.
