بەشێ دووێ
دخوازم ل دەسپێکا ڤی بەشێ بێژم، کو چەند مرۆڤ پێکۆلێ بکەت، مژارێن خوە بێلایەن و بابەتیانە بنڤیسیت، دیسان نکاریت خوە ژ باندۆرا دەردۆران/ هزرێن خوە، چ وەک ڤەکۆلەر یان هەڤوەلاتی رزگار بکەت. ل ڤێرێ مرۆڤ دکاریت بپرسیت، چەوا ئەڤ گەلێن دەڤەرێ، کو ژ ئۆل و نەتەوێن جودا پێکدهێن، دکارن هەڤسەنگی و جودابوونێ ئاراستە و برێڤە ببەن؟! دیارە دەولەتێن ئۆلی/ فەروەریا شەریعەتی، دگەل ڤان فرەرەنگیا ئۆل و نەتەوان ناگونجیت. لەورا دڤێت دەولەت ژ ئالێ ئۆلی‌ڤە یا بێلایەن بیت، چونکو ئەڤە ژی ل گۆر فقە و شەریعەتی، کو ئیسلام ئۆلێ فەرمیێ دەولەتێ بیت، بۆ ڤان پێکهاتان نابیت. بنێرە تێگەهشتنا ئیسلاما درست بۆ دەولەتێ، دەولەتا ئۆلیە، کو تەڤ پێکهاتێن جڤاکی بکەڤنە ژێر قانوون و سیهوانا ئۆلی، لەورا {وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ} المائدة44. ل گۆر ئەزموونێن گەلێن بەری مە د ڤان قووناغان را بۆرین، دەولەت وەک تێگەهەکێ سیکولار، کو تەڤ باوری بکارن تێدا بژین، بکارئینایە. دیارە تەڤ ئۆلێن جیهانێ ژ دەولەتێ هاتینە جوداکرن، تەنێ ئیسلام نەبیت. ئێدی ئۆل برێڤەبرنا کاروبارێن گیانی دکەت و سیاسەت/ دەولەت ژی، برێڤەبرنا کاروبارێن گەردوونی دکەت. ئانکو مەبەست ژ ژێکجوداکرنا ئۆل و دەولەتێ، تەنێ ئۆل بۆ پەرستنێ و دەولەت ژی بۆ کاروبارێن ژیانێ‌یە. ژێکجوداکرنا ئۆل و دەولەتێ، رزگارکرنا ئەقل و باوریێ ب خوەیە، چونکو تێکهلکرنا هەردوو دەسەلاتان “تێۆلۆگی و سیاسی”، ژ ناڤبرنا ئەقل و ئازادیێ‌یە. لەورا سیکولاریزم نە تەنێ جودابوونا ئۆلی ژ دەولەتێ‌یە، بەلکو سەرەدەری و ژینگەهێ سەردەستێ ژیانێ دکەت، یاکو دڤێت دووری هشمەندیا ئۆلان بیت. هەروها تێکهلبوونا دەسەلاتا سڤیل و ئۆلی نابیت، چونکو ئەڤە رێکا پێشکەتنا جڤاکێ ژ هێلا پرۆسێسا سڤیلیێ‌ڤە دگریت. لەورا مەرجێ یەکێ یێ جڤاکا سڤیل، ژێکجوداکرنا دەسەلاتا ئۆلی و دەولەتێ‌یە، چونکو هزرا سەرهلدانا جڤاکا سڤیل ل دەسپێکێ جوداکرنا ئۆلی ژ دەولەتێ/ سیاسەتێ بوویە.
د هزرا ئۆلان دا بهایێن هەین و د سیاسەتێ ژی دا بەرژەڤەندی و ئارمانجێن هەیین. لەورا هەڤگرتنا وان، دکەڤیتە قالبێ بەرژەڤەندیەکا تەسک. ب درێژیا دیرۆکا فەروەریا دەڤەرێ، ئیسلام پتر کەتیە خزمەتا سیاسەتێ، ژ سیاسەتێ کو کەتبیتە خزمەتا ئۆلی. لەورا سیکولاریزم ب واتەیا ئاتایست ناهێت، بەلکو سیکولاربوون ب واتەیا ژێکجوداکرنا سازیێن سیاسی و جڤاکی ژ ئۆلی بهێتە جوداکرن، داکو کاروبارێن جڤاکی ژ لایێ جڤاکی ڤە بهێنە برێڤەبرن، چونکو دەسەلاتا سیاسی رەواتیا خوە ژ ئەردی وەرگریت، نەک ئەسمانی. ب ڤێ یەکێ، ئەو دەولەتا ئەم دخوازین، دڤێت چوارچووڤ و پێناسە بکەین، کو ئۆل بۆ بیاڤێ تایبەت و دەولەت ژی بۆ بیاڤێ گشتی و سیاسەتێ بیت. هندەک بۆچوون هەنە، دبێژن ل جهێ ژێکجوداکرنا “ئۆل و دەولەتێ”، بکەنە بێئالیا ئۆلی ژ دەولەتێ.
ل گۆر ئەزموونێن دیرۆکا مرۆڤاهیێ، سیکولاریزمێ پتر بەرەڤانی ژ ئۆلداران کریە، وەک ئۆلدار بەرەڤانیێ ژ سیکولاران کر بیت، چونکو سیکولاربوون پرۆسێسەکا مرۆڤاتیە. لەورا فیلۆسۆفێ فرەنسی دیدرۆ دبێژیت: “هێشتا فیلۆسۆفەکی مرۆڤەکێ ئۆلدار نەکوژتیە، بەلکو مرۆڤێن ئۆلدار هزرمەند و فیلۆسۆفان کوژتینە!” سەرباری بۆ مە ژ دیرۆکێ دیار دبیت، کانێ چەوا ئەقلێن کەڤنار سەرەدەری دگەل هزرمەند و فیلۆسۆفان کریە، مینا “زیندان و دەربدەرکرنا ئانکساگۆر، دەرێخستنا فیتاگۆرس ژ کروتۆن، هەروها گونەهکرنا سۆکرات ب “ئینکارا خوەدێ و ئەقلێ گەنجێن ئەسینا ب هزرێن خوە خراب دکەت”([1]). سێداردانا سۆکرات، فرۆتنا پلاتۆن وەک بەند ل بازارا نحاسی، دادگە‌هـ و کۆچبەرکرنا ئەرستۆی، سێداردانا گیۆردانۆ برۆنۆ، نەفرەتکرن و دەرکرنا سپینۆزای ژ گرۆپا یەهۆدیان و…”([2]). دیسان ل ئالێ مە ژی، تیرۆر و سەرکوتکرنا زانا و هزرمەندان ل سەردەمێ فەروەریا ئیسلاما سیاسی ژی بێسینۆرە، مینا (“ئبن ئیسحاق/ 808 ــ 873، وەرگێرێ سێ زمانان/ ئەرەبی، بیزەنتی و فارسی، ل سالا 854 هاتە زیندانکرن و پەرتووکخانا وی هاتە دەستەسەرکرن، “ئەبو بەکر رازی/ 854 ــ 925، ل ژێر ئەشکەنجێ مر، “فارابی/ 874 ــ 950، ب زەندەقێ هاتە گونەهبارکرن”، هەروها تەڤ پەرتووکێن “ئبن سینا/ 980 ــ 1037، ب فەرمانا خەلیفە موستەنجد هاتنە سۆتن”، دیسان تەڤ پەرتووکێن “ئبن روشد/ 1126 ــ 1198، هاتنە سۆتن” و “سەهروەردی/ 1155 ــ 1191، ژ بەر هزرێن وی، ب هۆڤێتی کوژتن”). ئها ڤان جورە گرۆپ و ئەقلان، هێرمنیوتیکا “ئازادی، سیکولاری و ئەقلانی”، ب هێرمنیوتیکا جیهادی گوهەری. ب ڤێ یەکێ، ل جهێ مفا ژ سەردەم و مۆدێلا دەولەتێن نەتەوەیی بهێتەکرن، ئیسلاما سیاسی/ حزبی دەڤەر بەر ب تاریستانێ‌ڤە بریە!
دیارە پرۆسێسا سیکولاربوونێ ژی، ب ڤی رەنگرێژیا ئۆلی هاتیە پێچان، چونکو جودابوونا د ناڤبەرا سیکولار و سەلەفیێن دەڤەرێ دا، سیکولار ژ بەر وەهما دوهی درەڤیتە پێش و سەلەفی ژی ژ بەر جاهلیەتا سەردەمی ئیرۆ/ سوبە درەڤیت پاش. لەورا ئیرۆ چ جوداهی د ناڤبەرا ئیسلامێ سەلەفی و رەوشەنبیرێن پۆستمۆدێرن دا نینە، چونکو سەلەفی ڤەدگەریتە هزرەکا ئیرۆ هەبوونا خوە نینە و پۆستمۆدێرن ژی خەباتا هزرەکێ دکەت، دیسان ئیرۆ هەبوونا خوە د ژیانێ خەلکێ مە دا نینە! لەورا هشمەندیا ئیسلاما کوردی، پتر ژ هشمەندیا ناسیۆنالیزم و چەپگەریا کوردی خوە گوهەریە! لەورا هەروەکو غەنۆشی دبێژیت: “سروشتێ ئەرکیێ سڤیلبوونا دەولەتێ، د ئیسلامێ دایە”([3]). هەروها دەولەتێن ئیسلامی، پتر ژ یێن سیکولار/ سڤیل دوورهێلی بووینە، چونکو بەرمایێن وەرارا سروشتیا دەولەتا سولتانیا ستەمکارا ل سەر فۆرمێ “زۆرداری و گوهداری”ێ دچوون. لەورا سعدالدین ابراهیم ژی دبێژیت: “حەفتێ هزار رێکخراوێت نە حکومی/ NGO ل وەلاتی ئەرەبی هەنە”([4])، بەلێ پا هێشتا پرۆسێسا سڤیلبوون ل ناڤ ئەرەبان درست نەبوویە! ب کورتی، دیارە هەڤکێشا دەولەتا سڤیل و دەولەتا ئۆلی، پشتی بوویەرێن بهارا ئەرەبی/ 2011 پتر گەرم بوونەڤە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.10.25
[1]) أفلاطون ـــ محاورة الدفاع ـــ ترجمة و تقدیم: عزت قرني، دار قباء للطباعة و النشر و التوزیع، ط2، الجزائر، 2001 ص101.
[2]) د. الطیب بوعزة ـــ في تأریخ دلالة الفلسفة و سٶال النشأة/ نقد التمرکز الأوروبي ـــ مرکز نماء للبحوث و الدراسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012ص100.
[3]) مولاي أحمد ولد جعفر ـــ في الدولة المحایدة/ حول طبیعة الدولة في ما بعد الدولتین العلمانیة و الدینیة ـــ مجلة الباب، العدد 7 خریف، 2015ص65. من منشورات مٶمنون بلا حدود. بنێرە مالپەرێ: www.mominoun.com.
[4]) عزمي بشارة. ژێدەرێ بەرێ، بپ300.
