مخابن ژ ئەگەرێن بێچارەیی و تەمبەلیا ئەقلی، مە رەوشەنبیریا گازندە ژ یێ دی، کریە دیاردە و پەژیکا سەردەمی. ئەڤ پەژیکا کەڤنەشووپی و ترسێ، بنگەهێ ستەمکاریێ ئاڤاکریە، چونکو چەوا ترس کوولەتیێ بەرهەم دئینیت، وسا ژی حەز/ ڤیان تێکهلیا دیالۆگێ خوەش دکەت. ئێدی ستەمکاری و زۆرداریا دەسەلاتێن دەڤەرێ ل سەر خەلکی و ڤەگێرانا دادپەروەری و خوەشیا ل بەهەشتێ، کاراکتەر پارڤەی سەر دوو بەشان “دۆزەخا ئیرۆ و بەهەشتا سوبە” کریە و ب ئەنجام ئالۆز و دودلی سەردەستبوویە. ئێدی ئەڤ خەلکە ئێخستیە د ناڤبەرا نال و بزمارا ڤێ هەڤرکیێ دا. ئها بنواشێ هشمەندی و کاراکتەری ژی، ل سەر ڤان پاشخانان دهێتە ئاڤاکرن.
هەروەکو دیرۆک بۆ مە بەرچاڤ دکەت، ژ بەر هشمەندیا کەڤنار تەڤ مەملەکەت، ئیمارات و ئیمپراتۆریێن ل دەڤەرێ و جیهانێ ژ ناڤچوون. ڤێجا نزانم بۆچی ئەم ل جهێ خوە ژ ڤی ئەقلی دەرباز بکەین، ئەم ب گەرمی و خوەشی، ڤی ئەقلێ گەمار هەمبێز دکەین، چونکو مە پتر پشتا خوە ب پاشخانێن ئۆلی و ئەقلیەتا کەڤنار گەرمکرینە! هەرچەندە ژی ئەڤ جورە ئەقلە، ل هندەک دەڤەران پتر ژ بەری سەدان سالان هلوەشیایە، بەلێ پا دیسان پشتی ڤان هەموو پێشکەتنێن تەکنۆلۆژیا/ گلۆبالێ، ژ نوو ئەم ڤی ئەقلێ گەنی ژ خوە را دکەینە رێچ و رێباز! بنێرە دەما ئۆل سەردەست دبیت، رۆلێ ئەقلی ژی نامینیت، چونکو هەبوونا ئەقلی، ئانکو هەبوونا گومانێ. ئها ئەڤ هزرێن کەڤنارێن “ئەشائیری، ئەفسانی و ئۆلی”، ل هەمبەر هەر پێشکەتنەکێ، ئاستەنگ و کەلەمن. ب کورتی، راستە چاڤێن مرۆڤی دکارن گەلەک رەنگان ببینن، بەلێ پا چما مەژیێ مە د ناڤبەرا دوو رەنگان “رەش و سپی” دا هاتیە قالبدان؟
راستە پشتی هاتنا ناپلیۆنی بۆ دەڤەرێ/ 1789، تێگەهێن “رێنیسانس، مۆدێرنیزم، دیمۆکراتی و…”، پتر ل د ناڤ خەلکێ هشیار و رەوشەنبیرێن ئەرەب دا ب تایبەتی بەلاڤبوون، بەلێ پا ل هەمبەر ڤان تێگەهان ژی ئیسلامیێن ئەرەب “شوورا” وەک مەتال کرە ئەلترناتیڤێ “دێمۆکراتی” و “کەلەپوور/ خوەمالی”، کرە ئەلترناتیڤێ “مۆدێرنیزمێ”. هەروسا ژی ناسیۆنالیستێن ئەرەب/ جەمال عەبدلناسر تێگەهێ “کەنداڤێ ئەرەبی”، کرە ئەلترناتیڤێ “کەنداڤێ فارسی”. ب ڤێ یەکێ، مادەم ئۆلێ مە چ تشتێ نوو وەرناگریت، پا ئەم ژی چ تشتێ نوو وەرناگرین. لەورا ئەڤ تێگەهێن ئەم بکاردئینین، هێشتا ژ لێڤ و هشمەندیێ دەربازی دوورهێلی نەبووینە، چونکو مە نکاریە مینا “هێگێل کریارا لۆژیکی، بێخینە بەرا لۆژیکا کریارێ/ مارکس”([1]). ئێدی پرسیارا گرینگ ل ڤێرێ، گەلۆ بۆچی باب و کالێن مە کارینە هەر تشتی ل گۆر تێگەهشتن و کولتورێ خوە رەنگرێژ بکەن، مینا “چیرۆکێن ئەڤینێ، جلک، موزیک و…”، بەلێ پا مە نکاریە “ئۆل، سیاسەت، پارتاتی و…”، ل گۆر رەوش و بەرژەڤەندیا خوە کەرکەین/ دیزاین بکەین؟!
دیارە ئەڤ پاشخانە ژی ژ ڤالاتیێ ناهێن، بەلکو ژ لاوازیا هشمەندی و هزرێ دهێن. ئێدی هەروەک چەوا کورد دبێژن “دەست دزانیت، کیرێ دخوریێت”. وسا ژی دڤێت، هەر تاکەک بزانیت چەوا هزر بکەت و ژیانا خوە برێڤە ببەت، چونکو دەما خەلک هزر نەکەت، دێ هندەکێن دی “مەلا، ئاغا، سەرۆک و…”، ب پێش وان ڤە هزرکەن. ئەڤ رەوشە مە نەچار دکەت، دیسان ڤەگەرینە پرسێن رەوشەنگەریێ، دەما کانت/ 1784 دبێژیت: “گەلی مرۆڤ تو ب خوە، بوێرە تێبهزرە! بوێرە ئەقلێ خوە بکاربینە!” بەلێ پا دیسان دڤێت بزانین هزر خوەدان دیرۆکە، د راستیێ دا دژیت و د شاشیێ دا دمریت! هەروها سروشت/ دیرۆک و جڤاک ژی ژ ڤالاتیێ دترسن، لەورا دڤێت ب هزرێ بهێنە پرکرن. هزر ب خوە ژی، گەلەک حەز ژ تەڤگەرێ دکەت، چونکو راوستیانا هزرێ جورەکێ مرنا هزرێ ب خوەیە! لەورا گرینگیا هزرێ بکاریت بەرسڤێن دوورهێلی بدەت، داکو بکاریت بەردەوام دگەل ملەتان ژیانێ بکێشیت. ئێدی یا گرینگ نە هزرن، بەلکو رێکا بەرهەمئینانا هزرانە، کو ئەڤە نەخشەرێکا هزرێ دەسنیشان دکەن. لەورا مارکس و ئەنگلس د “مانیفێستا کۆمۆنیستا/ 1848” خوە دا دبێژن، تشتێ ئیرۆ گرینگ نەبەس خەلک هزرێن مە ناس بکەن، بەلکو دڤێت رێکێن هزرکرنا مە ژی ناس بکەن، چونکو تا نوکە “فیلۆسۆفێن کلاسیک تەنێ راڤەکرنا جیهانێ دکر، بەلێ یا گرینگ گوهەرینە”([2]). ب ڤێ واتەیێ، گرینگیا پرۆسێسێ، خوە د گوهەرینا دوورهێلی دا دبینیت.
ئەگەر هزر ب خوە، سیستەمەکێ بیر و نێرینا دوورهێلی ب تێهزرکرنێن فەلسەفی بیت، پا دیسان دپرسین، چەوا دێ خەباتا هزری کەین، ئەگەر مە هێشتا هزر ب خوە نەبیت؟! یان بێژین، ئەگەر ئەم نکارین هزر بکەین و واتەیا فەلسەفێ ژی هزرا د هزرکرنێ دا بیت، پا دێ چەوا کارین بەرسینگێن ژیانێ/ ئارێشێن خوەیێن ئیرۆ گرین؟ گەلۆ ئەڤ جورە پرسە، گرێدایی هزرێ یان فەلسەفێ‌نە؟ ب راستی، گەلەک گرانە مرۆڤ نەشێت هزر بکەت، چونکو ژیانا بێی هزرکرن گەلەک باجێن گران داینە/ هەنە. لەورا ئەگەر ملەتەک، نکاریت هزر بکەت یان ژ هزرکرنێ بترسیت، ئەو ل ئالیێ تاریێ تەڤگەرا دیرۆکێ دژیت! بنێرە راستە “ئەڤ سەردەمە پالدەرێ پتر تێهزرکرنێ‌یە، لێ بەلێ مە ب تێر و تەسەلی هزر تێدا نەکر/ هایدیگەر”([3])! ئەڤە ژی دڤێت مرۆڤ ب دەنگەگێ بلند هزر بکەت، دا بکاریت بەر ب ئاقارێ ئافراندنێ‌ڤە بچیت. لەورا ل گۆر ئەزموونێن تەڤگەر و شۆرشێن جیهانێ، رەوشەنبیران خەباتەک پر هێژا کریە، کو ب “پەیڤ، رەنگ و دەنگ”ێن خوە، بەشداریا هشیارکرنا گەلێ خوە بووینە. هەر بۆ نموونە “نە ب تەنێ سمفۆنیا سیێ یا بێتهۆڤن، پەسنا دەسکەتێن ناپلیۆنی ژ بۆ رزگارکرنا گەلێن ئورۆپا و بەلاڤکرنا بهایێن شۆرشا فرەنسی بوون، بەلکو ئەڤ سمفۆنیە ب خوە، بوویەرەکا گرینگا هونەریا وەرگێرانا بهایێ ئازادی و ئافراندنێ بوو… هەروها نەبەس کەڤالێ گۆرنیکا یێ پیکاسۆی، گریەکا سادەیا ل سەر بوویەرێن گوندەکێ ئیسپانیێ ل دەما شەرێ ناڤخوەیی بوو، بەلکو ئافراندن و شۆرشەکا هونەریا شێوەکاری بوو”([4]).
ب کورتی، ئەگەر واتەیا فەلسەفێ ل گۆر فیتاگۆرس “حەزا پەندان” بیت، پا ئیرۆ واتەیا فەلسەفێ ب فەرەهیا پەیڤێ حەزا “مەعریفا ئەقلیە”. لەورا هابرماس د ڤەکۆلینێن خوە دا، “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ هێگێل”، کرە “فێنۆمێنۆلۆگیا هشمەندیێ”. لەورا گرانیا تەڤگەرا هزری و بەرهەمئینانا مەعریفی، خوە د بەرسڤا پرسان دا نابینیت، بەلکو خوە پتر د دەسنیشانکرنا رەنگێن پرسیارێن ئەم پێشکێش دکەین دا، دبینیت. ژ بەر هندێ، جوداهیەکا گەوهەری د ناڤبەرا “تو هزر بکەی، کو تو دزانی” و “تو بزانی، کو هزر دکەی” دا هەیە!
محسن ئۆسمانبەرلین، 2020.11.21
[1]) فرانسوا شاتيله ـــ تاريخ الايديولوجيات ـــ ترجمة: د. انطون حمصي.ج1، منشورات وزارة الثقاقة، سورية ــ دمشق، 1997 ص27.
[2]) مصطفی التواني ــ التعبیر الدينی عن الصراع الاجتماعی فی الاسلام ــ دار فارابی، ط2، بيروت ــ لبنان، 2007 ص25.
[3]) جیرار لیکلرک ـــ سوسیولوجیا المثقفین ـــ ترجمة: د. جورج کتورە، دار الکتاب الجدید المتحدة، ط1، بنغازي ـــ لیبیا، 2008 ص34.
[4]) أحمد دلباني ـــ سفر الخروج/ إختراق السبات الإیدیولوجي في الثقافة العربیة/ أدونیس، ادوارد سعید، علي حرب و محمد أرکون ـــ دار التکوین، للتالیف و الترجمة و النشر، ط1، دمشق ـــ سوریة، 2010 ص135/ 136.
