بەشێ یەکێ
“مرۆڤەکێ وێرەک بە، د کارئینانا ئەقلێ خوە دا/ کانت”([1])
مرۆڤ ب گەوهەرێ خوە ئەقلە، ئەقل ژی ئالاڤێ تێهزرکرنێ‌یە، مرۆڤێ کەڤنار وەک هەست گرێدایی مەملەکەتا سروشتی بوو، لێ ب کەدا “خەیال، تێهزرکرن و ئەقلی”، خوە سەردەستی سروشتی کریە. لەورا دپرسم: گەلۆ هەر تشتێ ئەقل و سەربۆر قەبوول نەکەن، دێ بکێر ژیانا مە هێن؟ ئەگەر نە، پا بۆچی ئەم هندە رادەستی قەدەرێ دبین؟ دڤێت ئەم ل سەر رێک و کریارێن ئاڤاکرنا ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، چونکو ئەقلێ ڤی مرۆڤی، خوە د ناڤبەرا “لۆگۆس و مێتۆس” دا هندا کریە. گەلۆ چەوا ئەڤ ئەقل و تیتالێن دەرگرتی، دکارن دگەل گوهەرین و پێشکەتنێن بلەزێن تەکنۆلۆژیا خوە بگونجینن؟ ئەقلێ مرۆڤێ ڤێ دەڤەرێ، خوە د ناڤ دەمەکێ بازنی دا زیندانکریە. لەورا ل جهی ئەم ل سەر بەرهەمێ ئەقلێ مرۆڤێ کورد باخڤین، باشترە ل سەر ئەقلی ب خوە باخڤین.
I
یەک ژ گرفتێن گەلێن کەڤنەشۆپ، ب ئاوایەکێ زانستی و ئەقلانی نێرین و سەرەدەریێ دگەل دوورهێلێ خوە ناکەن، بەلکو ب سایا ئەفسانە و هشمەندیا کەڤنار، هزر و رەفتاران دکەن. لەورا هەرتم راستی پرسگرێک و گرفتان دهێن. بنێرە ئەڤ کەسێن بەر ب تاری یان رۆناهی‌ڤە درەڤن، ب هەڤرا یێ باجا داگیرکرن و ژانا کەڤنەشۆپیێ ددەن. گەلێن، کو ئەقلی د بن هەستێن خوەڤە ڤەدشێرن، دێ ئیرۆ یان سوبەهی خویکێن خوە دەن، چونکو ئەڤ خەلکە یێن ژ رۆناهیا رۆژێ درەڤنە و بەر ب تاریا خرۆسکان ڤە دچن. کارێ ئەقلی ژی، ل هەمبەر دوورهێلی ب خوە دەسپێشخەریا راڤەکرن و ئاشکراکرنا ئەلەمێنتێن رێگریا جڤاکی دکەن و دیارکرنا ئاسۆیێن بەر ب وەرارا دوورهێلی ڤە دچن، کو ئەقلێ کریارێ دخوازن. ئێدی دڤێت بیاڤێن خەیالا خوەیا سیاسی و رەوشەنبیری فام بکەین، چونکو کارێن جڤاکێن نوو “سیستەم، پێڤەندی و پرۆسێس”، رێکا زانینا هزرکرنا ئەقلێ مرۆڤێ هەڤچەرخە.
مرۆڤ بوونەوەرەکێ ئێکانەیە پێکۆلێ دکەت واتەیێ بدەتە بوونێ، ئێدی قەبوولکرنا هەڤدوو، بنگەهێ پەیدابوونا بوون و جڤاکەکا ڤەکری سەردەست دکەت. ئارێشا مە، هێشتا ئەم ژ گەمارا خەوێ هشیار نەبووینە. تێهزرکرنێن مە ب زالبوونا خوەداڤەندی ل سەر بەرسڤێن سروشتی بووینە، لەورا ئەڤ ئەقلە بەری قووناغا زانستیە. ئەڤە یەکە دیار دکەت، کو ئەقلێ مرۆڤێ کورد ژ ڤەگوهاستنێ، دەربازی دامەزراندنێ نەبوویە. ل گۆر ڤێ تێگەهشتنێ ئەقلێ کوردی، نەک ئەقلەکێ داهێنەر و ئۆتۆنۆمە، بەلکو ئەقلەکێ بازنی و پاشبەندە. لەورا هند کووراتی د تێهزرکرنا مە دا نینە، چونکو هزرکرنێن مە یێن نوو ب رێکا نێرینێن مە یێن کەڤن دهێنە دارێژتن. ئەڤ یەکە ژی، ب جودابوونا “نێرین و مێتۆدێ”، دیتنا مە یا ژیانێ دیار دکەت.
هەر گوهەرین و پێشداچوونەک، دخوازیتە سەرخوەبوونا ئەقلی و ناڤەندبوونا مرۆڤی، ئەقل ب خوە ئەوە، مرۆڤی ژ بوونەوەرێن دی جودا بکەت و ئەقلانیەت ژی پرۆسێسا مرۆڤی یا ئەقلیە. پرسێن گوهەرینێ پتر هەلویستن ژ قووناغان، کو ئەقل ناڤەندا هەموو تێهزرکرنان بیت، داکو خەلک گرینگیێ ب سەربۆران بدەت. گوهەرین ب خوە ژی هەست و پێدڤینە، نەکو حەز و چاڤلێکرنە. پرسگرێکا سەرەکیا مە، تەڤ “دیاردە، تەڤگەر، شۆرش و سەرهلدان”، بەریا تیۆرا خوە دهێن و ل داویێ ژی ل سەر بنگەهەکێ ڤالا ب داوی دهێن!
II
گرفتێن ئەقلێ مرۆڤێ کورد، “کوردینی، ژێیاتی، نەتەوە، دەولەت و ئاخ” هەرێن جارانن، لێ نوکە راستی پرسێن جودا هاتینە. ئێدی رەوشەنبیر و سیاسەتمەدارێن کوردان، پتر ئارێشا خوە د کوردینیێ دا ددیت، بەلێ پرسگرێکێن دی مینا “پاشڤەروویا جڤاکی، قەلسیا هشمەندیا سیاسی و هزری” نەدیت. هشمەندیا کوردینیێ، هەژاریا بنگەهەکێ سیاسی و رەوشەنبیری هەبوو، ب ناڤەرۆکەکا ڤالا، لێ ب رەنگێ کوردینی هاتبوو پێچان. نەبەس ناڤەرۆکا سیاسەتا مە یا نووژەن نینە، بەلکو مە ڤالاتیەکا مەزنا سیاسەتێ ژی هەیە. تەنێ کوردان د تەڤگەرێن خوە دا، چەند تێگەهێن بێی تیۆری و هشمەندیا سیاسی “کورداتی، کوردینی، شۆرش، نەتەوە و دەولەت” هەبوون، کو ب ئاوایەکێ تێر و زانستی فامنەکرینە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، کورد وەک گەلێن پاشڤەروو تێگەهان وەردگرن، لێ نا چینن، داکو دگەل دوورهێلێ وان بگونجن. ژ بەر هندێ، ئیرۆ کورد ب ڤی ئەقلی، بوونە بارگرانێن دیرۆکێ. ژ بەر هندێ، ئیرۆ بندەستێ ئەقلێ چیای بووینە، کو ب چ رەنگان دگەل ڤی چاخی و پێشهاتان ناگونجیت. ڤان تەڤگەران شیان ل سەردەمێن چیای، خەلکی ب ئاوایێ دلینی ل خوە کۆم بکەن، لێ دەما دەسەلات وەرگرتی، ئەڤ ڤالاتی و بێ بنگەهیە ب دژواری سەرئاڤبوو. ب ئەنجام و هەموو واتەیا پەیڤێ، تەڤ پرۆژێن سیاسی یێن کوردان “نەتەوەیی، سیاسی و رەوشەنبیری” هلوەشیان، ئێدی ئەڤ ئەقلیەتا ئیرۆ سیاسەتێ برێڤە دبەت، هەموو خەونێن شەهیدان بن ئاخکرن!
ل نک مە، پتر ئەقلێ فەقە و حوجرێ، یێ زالە و دەسەلاتێ ل جڤاکێ دکەت. ئەڤێ یەکێ، بەرئەقلیا ئۆلی، زالی سەر لۆژیکیا ئەقلی کریە، ل گۆر م. جابری ئەقلێ ئۆتۆنۆم ل رۆژهلات پەیدا نەبوویە، چونکو ئەقل ب خوە، ل گۆر ئەرستۆی گەریانا ل ئەگەرانە. ئەقلێ مرۆڤێ دەڤەرێ، ژ هەموو ئالان ڤە هاتیە دوورپێچکرن. لەورا لاوازی و ئالۆزیا نەتەوەبوون و هەڤوەلاتیبوونا مرۆڤێ کورد، ڤەدگەریتە گرفتاریا ڤی ئەقلی. دەما مرۆڤ ل سەر ئەقل/ هزرا مرۆڤێ کورد وەک دیرۆک باخڤیت، دڤێت دەستێ خوە درێژکەتە قووناغەکا دیرۆکی، دەسەلاتی و ئەدەبی. گەلۆ ئەڤا ئەم ل سەر دنڤیسین رەخنا ئەقلێ مرۆڤێ کوردە یان ڤەکۆلینا رەوشا قووناغێن وەرارا ئەقلێ مرۆڤێ کوردە؟ ئەرێ ئەم ژێکجوداکرنا “هەست و خرۆسک” و “ئەقل و لۆژیک”ی دکەین؟
سیستەمێ فەروەریێ، ب ئەقلیەتا ئۆلیگارشی و ئۆتۆکراتی دەسەلاتێ دکەن، لەورا ل ڤان جڤاکان ئەقلێ زیزبووی یێ سەردەستە، د ئەنجام دا جڤاکەکا زیزبووی بەرهەمهات. ئێدی ل سەر ڤێ پەروەردێ، هێزێن زیزێن جڤاکی هاتنە ئاراستەکرن.
ب راستی، نە خواندنگەهێن مە بووینە بەشەک ژ ژیانێ و نە ژی ژیانا مە بوویە بەشەک ژ خواندنگەهێن مە. ب گشتی، ئاستێ نزمێ پەروەردێ “خواندنگەهـ، پەرستگەهـ، راگەهاندن و رێکخستنێن سیاسی”، ئەقلێن ڤالا بەرهەمئیناینە. هلبەت ئەڤ جورە ئەقلە، نکارن خوە ل ماف و ئەرکان بکەنە خوەدان. لەورا دادپەروەری پتر رۆلی ژ قانوونێ دبینیت، چونکو قانوون کارەکێ لۆکالیە، بەلێ دادپەروەری کارەکێ مرۆڤاتیە/ گەردوونیە.
ب سەرهەڤ، دەسکەتێن هەر گەلەک شانازیێ پێ بکەت، نە تەنێ “ئاڤاهی، کارگەهـ، دەزگەهـ و سازی”ێن ماتریالینە، بەلکو دەسکەتێن گرینگ و نەمر ئاڤاکرن و هشمەندیا ئەندامێن “جڤاکێ، ژێیاتی، رەوشەنگەری، ئەقلمەندی و هزری”ینە. ل ڤی دەمی، شیاندنا جڤاکا زیندی و باژارڤانی دهێتە پیڤان.
ب ئەنجام، نەتەوەیێن زیندی گرێدایی رابردوی نینن، بەلکو گرێدایی ئەرکێن دوهی و ئیرۆنە، گرێدایی پرۆژێن وەرارا ملەتینە. ئارگومێنتێن ڤی پرۆژەی ژی، گرێدایی گیانێ هەڤدەمی و پرسێن سەنترالی و مۆرالی وەک ڤەژین و هشمەندیێ‌نە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.11.15
