ئەقل و ئازادی
بەشێ دووێ
ل دەسپێکێ دپرسین، ئەرێ ئازادیێ بەراهیک و داوی هەنە؟ گەلۆ ئازادیێ ژ دەرڤەی ئازادیێ واتە هەنە؟ ئەرێ ئازادیێ واتەیەک یان گەلەک واتە هەنە؟ دیارە ئەم ژ ئەزموونان بەر ب تێگەهان ڤەچووینە، بەلێ پا دڤێت ئازادی د هشمەندی و پرۆسێسێ دا بیت، چونکو ئازادی چەند پرۆسێسە، هند ژی بەرپرسیاریە. راستە نەبەس ئازادی رێکا خوەشیێ‌یە، بەلکو ئازادی خوەشی ب خوەیە، بەلێ پا دیسان د هشمەندیا ئۆلان دا ئازادی گرێدایی مرنێ‌یە/ خوە پەقاندن و ئازادی ل جڤاکێن سڤیل/ مۆدێرن، گرێدایی ژیانێ‌یە/ مافێ مرۆڤ/ ئورۆپا.
هێگێل د پەرتووکا خوە “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ دیالێکتیکا خوەدان و بەنی/ 1806” دا، ئازادیێ گرێدایی کاری دکەت، چونکو بەنی ب بەردەوامیا کاری، ئازادیا خوە وەرگرت و خوەدان ژی ب دوورکەتنا کاری ئازادیا خوە هنداکر. پرسا هێگێل ب خوە، ل سەر سروشتێ گیانی و ماهیەتا ئەقلی بوو، کو سروشتێ گیانی بەڤلێ سروشتێ ماتریالیە. ئەگەر ماهیەتا ماتریالی سەنگ بیت، پا یا ئەقلی ئازادیە. ب ڤێ یەکێ، تەڤ ساخلەتێن گیانی خوە، د بن سیهوانا ئازادیێ ڤە دبینن. هشمەندی ب خوەیاتیا خوە، بنگەهێ هەست و هزرا ئازادیێ بەردەست دکەت. لەورا ل گۆر ئیدیالیستیا هێگێل دیرۆکا جیهانێ، دیرۆکا هەڤرکیا ئالێ گیانیێ تا قووناغا هشمەندیا خوەیاتیێ‌یە.
مرۆڤ نکاریت ل سەر ئەقل و هشمەندیێ، بێی دیالێکتیکا ئازادی و هشمەندی ب ئازادیێ باخڤیت، چونکو ئاستێ هشمەندیا هەر ملەتەکی، گرێدایی ئاستێ پلەیا ئازادیا وانە. یان بێژین “ب راستی، ئەقل ل نک گەلێن ئازاد هەیە/ مارکوز”([1]) و “روومەتا بەنی ژی، د بەرخوەدانێ دایە/ نیتشە”([2]).
ئاست و گرانیا دیالێکتیکا تۆندوتیژیێ، گرێدایی هەبوون و نەبوونا ئەقلی د هزرا سیاسی و جڤاکی دایە، چونکو دەما خرۆسک و حەز زالی سەر ئەقل و لۆژیکی دبن، مەرجێن شەری بەرهەڤ دبن. بنێرە پشتی هلوەشیانا ئیمپراتۆریا ئۆسمانی و تا نوکە، ئەڤ دەڤەرە هێشتا بۆ خوە ل سیستەمەکێ فەروەریێ دگەریێت، بەلێ هەر راستی تراژیدی و ستەمکاریێ دهێت. رەهێن ستەمکاریێ خوە کوور دکێشنە دیرۆکا دەڤەرێ، دەسنیشانکرنا گرێکێن ئالۆز، رێکا چارەسەریێ بەردەست دکەت. ئها ئەڤ ستەمکاریە، شووری ناڤ نەهشیا مرۆڤێ دەڤەرێ ژی بوویە.
پاشخانێن وەرارا رۆژئاڤا، ژ چاڤکانیێن تەڤایا دیرۆکا مرۆڤاتیێ هاتینە وەرگرتن. لەورا نابیت ئەم خوە وەک بینەرێن ڤێ وەرارێ ببینین، بەلکو دکارین ژ گەلەک خالێن هەڤبەش مفای وەرگرین، چونکو ب راستی ئەڤ دەڤەرە، کەتیە بەر ترس ژ “یێ دی/ هەڤسوی، رۆژئاڤا، ئازادی و جوداهیێ”. هەر بۆ نموونە “هزرا کۆمپلۆ ل گۆر لۆژیکا ئەقلێ ئەرەبی، ژ کۆنگرێ نەهاوەند/ 641 ز دەسپێکریە”([3]) و تا نوکە ژی، ئەڤ هشمەندیە زالی سەر ئەقلێ سەردارێن دەڤەرێ بوویە.
ب سەرهەڤ، دڤێت پارزنینا دیالێکتیکا دەسەلات و ئەقلی بهێتەکرن، داکو ئەقل نەبیتە پاشبەندێ دەسەلاتێ و دەسەلات ژی نەبیتە هەڤدژا ئەقلی. ئەگەر ملەتەک بکاریت هەڤسەنگیا ڤێ هەڤکێشێ راگریت، دێ دووری باهۆزێن تۆندوتیژیێ بیت. ل ڤێرێ هشمەندی، مەرجەکێ پێدڤیێ ئەقلکرنا بنواشێ دەسەلاتێ‌یە، چونکو نەبوونا هشمەندیێ ب خوە دەسەلاتێ کرێت دکەت. ل جڤاکێن مە، گۆتارا “ئەقلێ پەیکەری”، جهێ “ئەقلێ ئەقلانی” گرتیە. ڤێ یەکی رەوشەک درستکریە، خەلکێ مە ب شێوەیەکی بژیت، هزر د گوهەرینا دوورهێلی دا نەبیت، بەلکو هلگرێ یەک رەهندێ ژیان و هزرکرنێ بیت! هەموو تشت و ژیانا خەلکێ ڤێ دەڤەرێ، ژ دەرڤەی هزر و تێهزرکرنێن وی‌نە، لەورا د بازنەکا ڤالا دا دژیت. ڤی بوونەوەری، بهایێ خوە وەک مرۆڤ ژ دەستدایە و مینا مرۆڤەکێ رۆبۆت ژ هەموو هەستان هلوەریایە.
چارەیا ڤێ یەکێ، دخوازیتە هشمەندی و هشیارکرنا ئەقلی، چونکو ئەقل مەرجێ یەکیێ ئازادیێ‌یە، هشمەندیا ئازادی ب خوە ژی، هشمەندیا رزگارکرنێ درست دکەت. ئها هوسا ل گەلێن دیمۆکراتی و مۆدێرن، “جڤاکا ئەقلانی و ئازاد” دهێتە ئاڤاکرن.
گۆتوبێژکرن ل سەر پرۆسێسا دیمۆکراتیێ، دخوازیتە کۆمەکا کولتور و تێگەهان “ئەقل، ئازادی، دادپەروەری، دەستوور و گرێبەستا جڤاکی”، کو ئەڤە بنگەهێ پرۆسێسا دیمۆکراسیێ درێسن. هەروها خورتکرنا ئەقلێ رەخنەی و فەلسەفی، داکو تێکهلی و دابڕین هەڤکێشێ تێک نەدەن، چونکو هزر و فەلسەفە کەشێ گشتیێ جڤاکان تێر دکەن. تێرکرنا کولتورێ دیمۆکراتیێ ژی، دخوازیتە خورتکرنا دەزگەهێن “جڤاک، رەوشەنبیری و دەولەت”ێ. ئەڤە ژی خزمەتا وەرگرتن و بکارئینانا تێگەهێ دیمۆکرتیێ دکەت. یەک ژ پرسگرێکێن پرۆسێسا دیمۆکراتیێ ل رۆژهلاتا ناڤین، نەفامکرن و نەوەرگرتنا ئەقلانیا کولتورێ دیمۆکراتیێ‌یە. ئێدی ب چری، ئەقل مەرجەکێ ئێپیستیمۆلۆگیێ ژ دایکبوونا دیمۆکراتیێ‌یە.
ب کورتی، تاکو دیمۆکراتی نەبیتە شێوازەکێ سیاسی، فۆرمەکێ تێهزرکرنێ و پێڤەندیێن جڤاکی، تێگەهێ دیمۆکراتی ژ ئاستێ سەر کاغەزێ دەرباز ناکەت. دڤێت ئازادی و دیمۆکراتی، دگەل حەز و ئاستێ جڤاکی وەک مێتۆدێ ژیانێ بگونجن. داکو ئاشتی د ناڤبەرا ئەقل و دیمۆکراتی دا بهێتەکرن، چونکو هندی ئەم خوەدانێن ئەقلێن زیز و توورە بین، نکارین دگەل دیمۆکراتی و سیستەمێن مۆدێرن ئاشت بین. دیارە ئاشتبوون ژی ل کەشەکێ دیمۆکراتی، بێی وەکهەڤی ناهێتەکرن.
فەلسەفا کانت د وەغەرێن خوەیێن درێژ دا، ژ بیاڤێ سروشتی، بۆ یێ ئازادیێ و تا دگەهیتە بیاڤێ باوریێ، ئەقل سەرداربوویە. کانت ژی باوریا خوەیا ئێپیستیمۆلۆگی، قوربانی “باوریا ئەخلاقی/ ئەقلی” کر. ئەو باوریا ژ حەزا ئازاد و ئەقلمەندیا مرۆڤی دەردکەڤیت، کو “باوریا ئۆلیا پاک” بەرهەم دئینیت. ئێدی ئەگەر ئەقل و لۆژیک ل مرۆڤی سەردەست نەبن، مرۆڤ نکاریت خوە ژ هندابوونا ئەفسانە و خورافات رزگار بکەت.
جۆن لۆک ــ Locke دبێژیت، کاودانێن سروشتی، رەوشێن شەر و دژمنداریێ درست ناکەن، چونکو رەوشێن رێکخستینە ئەقل سەرداریێ دکەت. کۆمبوونا مرۆڤان ئەقل برێڤە دبەت و یا گیانەوەران خرۆسک. رەوشا خوەزایی، رەوشا ئازادی و وەکهەڤیێ‌یە، کو ئەقل رێک دئێخیت. ب ڤی ئاوایی، مافێ ژیانێ، مافێ ئازادی و رزگاربوونا ژ تەڤ کوولەداریا دەسەلاتانە.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.11.20
[1]) عبدالغني بو السکک ـــ العنف و السلطة في فلسفة هربرت مارکوز ـــ مذکرة مقدمة لنیل شهادة الماجستیر في الفلسفة العامة، جامعة الحاج لخضر ـــ باتنة، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة/ قسم الفلسفة، السنة الجامعیة 2008 ـــ 2009، ص97.
[2]) سعات حرب ـــ الأنا و الحرب و الجماعة/ دراسة في فلسفة سارتر و مسرحیە ـــ دار المنتخب العربي للدراسات و النشر و التوزیع، ط1، بیروت ــ لبنان، 1994 ص135.
[3]) د. خلدون حسن النقیب ـــ الدولة التلسطیة في المشرق العربي المعاصر/ دراسة بنائیة مقارنة ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط2، بیروت ــ لبنان، 1996 ص179.
