بەشێ سیێ/ داوی
شاشیا مە، د رەنگێ رێکخستنا کۆنتێکستا هزران دایە، چونکو ئەم وەک هزرکرن ژ تەڤایی بەر ب کەسی‌ڤە نەچووینە. لەورا پرسگرێکا مە ئارێشا هزرکرنێ‌یە، بنێرە ئەم تا نوکە نزانین ژێدەرێن هزرێن مە ژ کیژان ئالی دهێن. ئەڤە ژی مە، راستی پرسێن دژوار دکەت، گەلۆ ئەرکێن هزرێ چنە؟ ئەرێ هزر و شیانێن مە، دکارن دگەل ریتما دیرۆکێ بگونجن؟ گەلۆ مرۆڤ دکاریت ب چ ئاوایی، نەخشێ هەڤپارێن هەستێن گەلێ کورد شرۆڤە بکەت؟ ئەرێ ئەم چەوا دکارین، رەوشەنبیریا تێگەهشتنەکا هەڤپار پەیدا بکەین؟
I
گەلێن ڤێ دەڤەرێ ب گشتی و کورد ب تایبەتی، خوە رادەستی هەستان کریە، لەورا مە ب دیرۆکا درێژ، نکاریە پەندان ژ ئەزموونێن خوە و دەردۆران وەرگرین. گەلۆ مرۆڤ چەوا دکاریت هشمەندی و ئازادیا خوەیا کەسی دەسنیشان بکەت، چونکو پرسگرێکا مە، ئەم ماف و ئەرکێن خوەیێن گشتی و تایبەت ژێکجودا ناکەین. لەورا دڤێت ئەم ڤەکۆلینێ ل سەر هەستێن گەلی بکەین، داکو بزانین چەوا ئەڤ هەستە دبنە دیاردە و پارڤەی ناڤ گەلی دبن. ئێدی دەما ئەقل نەشێت بوویەر و تشتان شرۆڤە بکەت، هەبوونا وان تشتان بێ واتە دمینیت. لەورا دڤێت ئەم ل سەر هندێ راوستین، کانێ تێگەهێن پێکهاتێن مە یێن هزری ل سەر چ زانست ئاڤابووینە. ب ئەنجام، ئەڤ تێگەهشتنە کەشێ گشتیێ دەڤەرێ داپۆشیە. ئها ڤێ “تێگەهشتنا خوەجهیا پیرۆز”، ئاسۆیێن بوونا مرۆڤی هەڤسارکرن. ئها ئەڤ ئیدیۆلۆگیە رەوشەنبیریا سەرکوتکرنێ ئاڤا دکەت. ئەڤ ئەقل و کولتورێ کەڤنار، نەبەس نکاریت هەڤرکیێ بکەت، بەلکو نکاریت خوە ژی بپارێزیت. ئێدی راستە ئەگەر مرۆڤ نە دانەرێ رەوشا خوە بیت، بەلێ بەرپرسێ کریارێن خوەیە.
ئەگەر گەلێ/ پارتێن کوردی نە گەهشتبنە ئاستێ نەتەوەبوونێ، هلبەت ئیرۆ نکارن “دیالۆگا نەتەوەبوونێ” ژی بکەن، بەلێ پا بێی ئەڤ دیالۆگە ژی گۆتار و ئارمانجێن کوردان نێزیکی هەڤ نابن. ئێدی دەما ملەت راستی گرفتان دهێت، مرۆڤ ڤەدگەریتە ناسناما خوەیاتیا خوە، لێ ئەڤ رەوشا کورد تێرا دەرباز دبن، “ناسنامە و هشمەندیێ”، راستی پرس و گومانێ دکەن. ب ڤێ یەکێ، هەژاریا مە یا دەسنیشانکرنا کەلەم و ئاستەنگێن جڤاکی، بووینە ئەگەرێن هەژاریا گوهەرینێ ژی. لەورا هەر کەسێ هزر د گوهەرینێ دا بکەت، دڤێت کەش و مۆرالا هەڤوەلاتیان بۆ گوهەرینێ بەردەست بکەت.
مە پتر گرینگی ب کولتور و رێنیسانسا ئورۆپیان دایە، بەلێ مە هند گرینگی ب کولتور و رێنیسانسا باژارڤانیێن دی نەدایە، مینا رۆلێ کۆنفشیوس ــ Conficius د رێنیسانس و گوهەرینا ئۆلێن چینی دا، کو پێکۆلەکا گرینگا ریفۆرما سیستەمێ ئەخلاقیێ چینی بوو. هەمان تشت، بودیەت وەک رەوشەنگەریا کولتورێ هندستانی. دبیت ل ڤێ دەڤەرێ، رەوشەنگەری ل سەر ئاستێ تاک درست ببیت، بەلێ ل سەر ئاستێ کۆم/ دیاردە درست نەبوویە یان بێژین جڤاکێن ڤێ دەڤەرێ، ل سەر ئاستێ ئاسۆیێ وەرار نەکریە، بەلکو ل سەر ئاستێ ستوونی/ بژارە پێشداچوویە. ب ڤێ پاشخانێ، مرۆڤێ رۆژهلات/ کورد، د ناڤبەرا هەڤرکیا دژوارا ب ئاوایێ خوەیێ گەردوونی و پێرابوونا مەیا لۆکالی و ناڤخوەیی دا دنالیت. ئەڤ بیاڤێ د ناڤبەرا دوو جورین بوونێ دا، یەکەم مە ئاراستەی سینۆرێن هزرێ دکەت و دووهەم بەرێ مە ددەتە دەشتا بوونێ. ب ئەنجام، ژی واتەیا ئۆریگینالا وەلاتی، ب خوە چاڤدێریا بوونێ‌یە. ئها ل ڤی چاخی، ئەم ل هەمبەر بوویەران راستی دووریانا هلبژارتن یان تێهزرکرنێ دهێین؟ ل ڤی دەمی، دڤێت ئەم راڤەکرنا جورێن هلبژارتنا “بوونێ یان بوونا هزرێ” دیار بکەین. ئەڤە ب خوە ژی، پرسگرێکێن هزرمەندیێ نە، کو مرۆڤ راستی ڤێ دوریانێ دکەن. لەورا بریار یا گرینگە، چونکو مرۆڤ ئانکو بریار.
ب ئەنجام، ئاستێ هشمەندی و ئەقلی ل بەرچاڤ نەهاتیە گرتن، بەلکو هەڤرکیا کەتیە د ناڤبەرا تێگەهشتنا ئەقل و ڤەگوهاستنێ دا. ل داویێ ژی، مە پێگیری ب ئەقلێ ڤەگوهاستی کریە، کو هشمەندیا جڤاکی ل سەر ڤێ ئالۆزیێ هاتیە نژنین. د قووناغا مە یا جوتیاریێ ژی دا، پرۆسێسا مە یا ژیانێ، راستی “شڤانەتی/ جوتیاری، پیشە و زانست” بوویە. ب ئەنجام، مە چ تێکهلی و ڤاڤێری، د ناڤبەرا راڤەکرنێن “ئابۆری، سیاسی و فەلسەفی” دا نەکرینە.
II
ب ڤێ سرتێ، مە نکاریە شۆرشەکا جڤاکیا کوور بۆ هلوەشاندنا بنواشێ گەنارێ ئەقل و کولتورێ کەڤنەشۆپ بکەین، بەلکو پتر ڤەژەن ژ هشمەندیێ بوویە. دیارە مە کار ل سەر هلوەشاندنا ئەقلێ کولتورێ “جڤاکا بینەر/ تەرلان” درست دکەت، نەکریە. ئەڤ ئەقلە ئەنجامێ هزرێن بەرهەڤ درستبوویە، لەورا خەلکێ مە بوویە قوربانێ پرۆسێسا “گەهاندن و تێگەهاندن”ێن شاش. ئێدی هزرێن خەلکێ مە قوربانیا ئێپیستیمۆلۆگیانە، نکاریە دژی شاشیێن کوژەک، کو ب خەیالان هاتینە پێچان، براوستن. نڤیسکارێ کورد ژی، نکاریە ل گۆر ریتما دلێ جڤاک و سەردەمی کار بکەت، بەلکو هەرتم دووری دوورهێلی بوویە، لەورا هەبوونا وی وەک نەبوونێ‌یە!
رەوشا مە، دخوازیتە ڤەگوهاستنا ژ خوەشباوریێ، بۆ رەخنە و گومانێ. ئەڤ تێگەهشتن و رەفتارە، مرۆڤی ژ گەنگەشێن بازنی رزگار دکەت، چونکو ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆگیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە. لەورا فەرە هشمەندێن دەڤەرێ، ب ئاوایەکێ “سەردەمی، باژارڤانی و ئەقلانی”، سەرەدەریێ دگەل بوویەر و پێشهاتان بکەن، چونکو هێشتا ئەم دوورهێلی وەک خەیالا خوە دبینین، نەک خەیالا خوە وەک دوورهێلی دبینین. ئەڤ تەڤلهەڤیە ب خوە، نیشانێن گرفتێن ئەقلێن دەڤەرێ بەرچاڤ دکەت. ئها ئەڤێ یەکێ، پرۆسێسا سیاسی گەنیکر، لەورا گەنگەشێن ڤێ مژارێ ژی خرشبوون.
فەلسەفا دیرۆکێ، هەر ژ دیکارت و تا هێگێل دبێژیت، هزرا هلوەشاندن/ رزگارکرن دەردێ گوهەرینێ‌یە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، دیرۆکا مە یا پرە ژ گەمار و سەربارێن مری، پێدڤی پاککرن و ئادەکرنێ‌نە، داکو خوە ژ دەمارگیریا قەبیلێ و تۆلڤەکرنان رزگار بکەین، چونکو دوهی بارەکێ گرانە ل سەر بارێ ئیرۆ. ئارێشەیا مە، ئەم ب تیڤکلێن مری یێن کەلەپووری/ کولتوری‌ڤە ماینە و مە گەوهەر ژ بیرکریە، لەورا هەموو رووخسارێ ئەقلانی و مرۆڤاتی د بن ڤی تیڤکلی‌ڤە هندابووینە! زانین و هەستێن مە، ل سەر قانوون و سیستەمێن کەڤنار و خوەجهـ برێڤە دچن، بەلێ سیستەم و پێڤاژۆیا ژیانێ د گوهەرینێن ریشالی دانە. ئێدی دەما سیستەمێ ژیانێ، نەشێت سەرەدەریێ دگەل دەرهاڤێژێن نوو بکەت، ژ کار دکەڤیت. ب سەرهەڤ، برێڤەبرن و ئاراستەکرنا یاریێن مەزنێن جیهانێ، ب ڤان زانین و هەستان ناهێنەکرن.
ب ڤێ یەکێ، رەوشا مە دخوازیتە ڤەکرنا هزرێن هەڤچەرخێن جودایێن تێکهل و چرێن خوەیی “ناسنامە، تێگەهـ، تێهزرکرن، پێشنیاز، پرسیار و پێشبینی”، ژ بۆ دوبارە خواندنا دیرۆکا هشمەندیا مە یا سیاسی و رەوشەنبیری. ئێدی خواندنەکا کوورا کاودانێن مە یێن شەپرزە و ئالۆز، کو ئەڤ جورە خواندنە دەسنیشانا بکارئانینا ئەقلی ل ئاستێ خوەیێ بلند و نزم بەرچاڤ بکەت.
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2020.11.25
