گەلێ کورد وەک قوربانێن هەردەم!
محسن ئوسمان
گەلۆ ئەڤ کۆرۆنایە، ڤیروسا کوژتنا مرۆڤانە یان ژی دێ الوازکرنا هەوا گلۆبالێ بیت؟ ئانکو دێ
رەوشا گلۆبال و هەڤرکیا کولتوران، بەرڤ چ سەنت چیتن؟ ئەرێ دێ ئێدی ناڤەندا هێز، باوری و
ئاراستەکرنێ ل کیڤە بیت؟ گەلۆ ئەڤ پەژیکە، دێ مرۆڤی ژ سەنتەربوونێ الدەت یان ژی دێ
رەنگێ دیمەنێ سیاسیێ ئەمریکا/ سەرماداریا رۆژئاڤا خاڤکەت؟ یان بێژین، ئەرێ گرفتا کۆرۆنا، دێ
گوهەرینان ئێخیتە دەسەالتا سەردەستا ئەمریکا و دەسەالتا بێدەنگا چینێ؟! ئانکو پشتی ڤێ
بوویەرا کۆرۆنا، دێ گوندێ گەردوونی خولکێ چینی یان ئەمریکی وەرگریت؟ مرۆڤ دکاریت ب
ئاوایەکێ دی ژی بێژیت، گەلۆ تو بێژی ئەڤ بوویەرا ڤیروسا کۆرۆنا، ببیتە ئەگەرێ هلوەشیانا چینا
کۆمۆنیست یان یا سەرماداریا لیبرالیزم/ نیۆلیبرالیزمێ ــ Neoliberalism؟!
گەلەکان هزر دکر، کو دێ کۆمۆنیستا چینێ ب پەژیکا کۆرۆنا ژ ناڤچیت، وەک چەوا ل دەما خوە
کۆمۆنیستا یەکێتیا رووسیا، ژ ئاتافا ئەتۆمیا “چێرنۆبیل ــ Tschernobyl /1986 “ژ ناڤچووی. ئانکو
مەبەستا مە، یەکێتیا سووڤیێت ب چەکێ رەق نەشکەست، بەلکو ب چەکێ نەرم، وسا ژی جیهانا
ئیرۆ نەبەس ب چەکێ رەق/ نەرم، بەلکو تەڤایا جیهانێ ب چەکەکێ ناهێتە دیتن ژی، ئالۆزبوویە.
ب کورتی، ل گۆر خواندنێن پێشدەم دێ ل چاخێن بهێن، ئەمریکا و چین وەک دوو ناڤەندێن
برێڤەبرن و ئاراستەکرنا جیهانێ بن، چونکو ل گۆر ئەزموونێن دیرۆکی، گرفت و قەیرانان گوهەرینێن
دژوار و بەرچاڤ ئێخستینە هەڤکێشێن جڤاکی و سیاسی. لەورا هەرتم شەر و گرفتان، خەریتا جیۆ
ــ سیاسیا جیهانێ گوهەریە، مینا شەرێ 30 سالێن ل سەدێ هەڤدێ، د ناڤبەرا کاتۆلیک ــ
Catholic و پرۆتستانتی ــ Protestant دا، ل داویێ ژی ب “سیستەمێ ڤێستفالیا”، وەک دانپێدان
ب سەروەریا دەولەتێن ئورۆپی هاتەکرن. هەروها ل دەسپێکا سەدێ نۆزدێ، شەرێن ناپۆلیۆنی ل
ئورۆپا، سیستەمێ “هەڤسەنگیا هێزان” بەرهەمئینان، شەرێ جیهانێ یەکەم، کۆمەکا ئیمپراتۆریان
“ئۆسمانی، نەمساوی و رووسی” ب داویئینان و شەرێ جیهانێ دووهەم ژی، داوی ب سیستەمێن
“فاشیزم و نازیزم” ئانی و دەرگەهێن مەزن، ل بەر رزگاریا بزاڤێن نەتەوەیان ڤەکرن. هەروها د
بیاڤێن هزری ژی دا گوهەرین پەیدابوون، نەمازە پشتی هەوا بالڤبوونا پۆستمۆدێرنێ/ لیۆتار ــ
Lyotard /1979 ،فوکویاما ــ Fukuyama ژی پشتی داویا شەرێ سار، گۆتارەک ب ناڤێ “داویا
دیرۆکێ/ 1989 “بالڤکر، کو کۆمۆنیست ئاستەنگا داویێ یا ل هەمبەر نیۆلیبرالیزمێ/ 1983 و بازارا
ئابۆریا ئازاد بوو. ل سەر ڤێ باوریێ، درووشمێ داویا “ڤەگێرانێن مەزن/ السردیان الکبری”، هاتە
هلدێران و گەلەک زانا و هزرمەندان ژی پشتگریا ڤێ بۆچوونێ کر، بەلێ پا پاش گەلەک نەچوو،
کۆمەکا ناکۆکی و شەرێن دژوار د ناڤبەرا نەتەوان دا درستبوون. هەروها رێکخستنا “قاعیدە/
1988″ ،”گرفتا ئابۆریا مەزن/ 2008 ،”رێکخستنا “داعش/ 2013 “و “پەژیکا کۆرۆنا/ 2020 “
پەیدابوون، کو ئەڤ بۆچوونە ئێخستنە بەر بیڤەلەرزێن گومانێ! لەورا دبێژین هاتنا ڤیروسا کۆرۆنا،
تسۆنامیەکا هشیارکرنا تەڤایا مرۆڤاتیێیە، ژ بە رهندێ ژی زانایێن ڤی واری هەڤدەنگن، کو دێ
ئەفسانا “پۆستمۆدێرن، داویا دیرۆکێ و…”، هلوەشینیت!
دیسان دبێژین پرسیارا بەرچاڤ ل ڤێرێ: گەلۆ تو بێژی، ئەڤ ئارێشا کۆرۆنایا ئیرۆ مینا “گرفتا
سوێس/ 1956 ،”یاکو بوویە ئەگەرێ الدانا بریتانیا و سەردەستیا ئەمریکا، دێ ئەڤ کۆرۆنایە ژی
الدانا ئەمریکا یان الوازکرنا ئەمریکا ل هەمبەر چینێ بیت؟! هەروسا ریفۆرمێن گۆرباتشۆڤ
)پێرێسترۆیکا “دوبارە ئاڤاکرن” و گالسنۆست “شەفافیەت”/ 1987 ــ 1991 ،)”کو جورەکێ داگێران
و دانپێدانا ل هەمبەر ئەمریکا بوو. ڤێ بوویەرێ، جیهان ژ فۆرمێ دوو جەمسەری، دەربازی یەک
2
جەمسەری کر. راستە ژی دبیت هێشتا زوو بیت، مرۆڤ بەحسێ هلوەشیانا نیۆلیبرالیزمێ بکەت،
بەلێ پا ل گۆر سەربۆرێن پەژیک و گرفتێن بەری نوکە، سیستەم و سەرداریا جیهانی تەڤ
گوهەرینە. ئانکو راستە ئیرۆ کۆرۆنا وەک ئاماژا گوهەرینان خویا دکەت، بەلێ پا دیسان هێشتا
رەنگێ چ ئەلترناتیڤان ژی ژ بۆ سیستەمێ نیۆلیبرالیزم بەرچاڤ نابیت.
راستە ل گۆر رێژەیا قوربانیێن کۆرۆنایێ، پەژیکەکا ژ یێن بەری خوە نەرمترە، بەلێ پا ژ بەر رادا
“ستەمکاری، داگیرکرن و نەدادپەروەری”یا جیهانێ گەهشتبوو ئاستەکی، کو ئەنجام و رەنگڤەدان ژ
جاران دژوارتر بن. هەرچەندە ژی راستە ریتما قەیران و گرفتان یا گرینگە، بەلێ پا دیسان ئاستێ
باندۆرێ گرینگترە. ئێدی راستە بەری پەیدابوونا کۆرۆنا، گەلەک ئەگەر هەبوون، کو مرۆڤاتی هزر د
رەفتار و هۆڤێتیا دژی ژینگەهێ/ سروشتی و مرۆڤان دا بکەت، بەلێ پا ب هاتنا ڤێ ڤیروسێ، پتر
ژینگەها ڤێ هزرکرنێ خوەشکر. لەورا پرسیارا گرینگ ل ڤێرێ، ئەرێ ڤیروسا کۆرۆنا ژ دەرڤەی
باندۆرێن تەندرستی و ئابۆری، رەهندێن ئیدیۆلۆگی/ سیاسی ژی هەنە؟ ئەز باورم، دێ ئەڤ
ڤیروسە ژی، وەک چەوا شۆرشا کۆپێرنیکوسی/ 3741 ــ 3471 ،ل هەمبەر دیرۆک و مرۆڤاتیێ
درستکری. وسا ژی تەڤ باوری و تێگەهشتنێن تا نوکە هەی، دێ ئێخیتە بەر بیڤەلەرزێن گومان و
هلوەشیانێ! ژ بەر هندێ ژی، ئەڤ پەژیکە زەنگەکا مەترسیدارا تەڤایا مرۆڤاتیێیە، کو دڤێت
پێداچوون ب کۆمەکا پرنسیپ و سەرەدەریان دا بهێنەکرن، چونکو الوازبوونا هزرێن پێشکەتی،
دیسپلین و پرنسیپان، جورەکێ هۆڤێتی د ناڤبەرا مرۆڤان دا درستکر. ئانکو ئەڤ سەردەمێ ئیرۆ،
ژ تەڤ “هزر، پرنسیپ و دیسپلین”ان ڤاال، ب پەژیکا کۆرۆنا رەوشەنبیریا ترس و کابووسی د ناڤ
خەلکی دا بالڤکر! لەورا ترسا کۆرۆنا دێ وەکەت، کو ئێدی پسپۆر و زانا “دوبارە سروشتی بکەنە
ناڤەندا یاریێ”! ب ڤێ یەکێ، دڤێت پشتی قووناغا کۆرۆنایێ، زانا و پسپۆر رێزانی و مۆرالەکی بۆ
فۆرم و سەردەستیا تەکنۆلۆژیایێ دەسنیشان بکەن. ئێدی چەوا سیاسەت پشتی 11 سەپتەمبەرێ
هاتە گوهەرین، وسا ژی دێ سیاسەت پشتی ڤیروسا کۆرۆنا هێتە گوهەرین.
گەلۆ دێ قووناغا پۆستکۆرۆنا، گوهەرینان ئێخیتە تێگەهێ ئەردی “رۆژهالت و رۆژئاڤا”؟ دیارە یێ
ئیرۆ چارەیا پەژیکا کۆرۆنا ببینیت، دێ ئەو دیرۆکا ڤێ قووناغا مرۆڤاتیێ ژی نڤیسیت، چونکو ڤێ
کۆرۆنایێ واتەیا جوگرافیا “باکور، باشوور، رۆژهالت و رۆژئاڤا/ جیهانا یەکەم، دووهەم و سێهەم”
ئێخستە بەر گوهەرینان. ب تایبەتی، دێ دربێ کۆرۆنایێ پتر باندۆرێ ل سەر رۆژئاڤا کال و
دەولەتێن پترۆلی کەتن. ب ڤێ یەکێ و ل گۆر خواندن و نێرینێن پێشدەم، دێ پەژیکا کۆرۆنا ژی،
گوهەرینێن دژوار ئێخیتە گەلەک باوریان و سیستەمێن جڤاکی و سیاسی. ئانکو ب هاتنا پەژیکا
کۆرۆنا، دێ جورەکێ کۆدەتایێ ل سەر کۆمەکا تێگەهێن “مۆرالی، سیاسی، جڤاکی و ئابۆری”
کەتن، یاکو تا نوکە تەڤ مرۆڤاتی ل سەر دچوو. لەورا ئەم بخوازین یان نە، دێ کۆرۆنا ب ڤان
پرسێن ئالۆز و شەپرزە، تێگەهێن مە بۆ ژیانێ، ئاالڤێن خواندنێ و رێکێن دەسنیشانکرنێ
گوهەریت. هەروها ئەڤ پەژیکە، دێ گلۆبالێ د خولک و رەهندێن “سیاسی، ئابۆری و جڤاکی” ژی
دا، ئێخیتە بەر گومان و گوهەرینان. ب ئەنجام ژی، دێ پۆستکۆرۆنا خولکەکێ دی دەتە تەڤایا
جیهانێ. ب تایبەتی، قووناغا پۆستکۆرۆنا، دێ پەردەی ل سەر گەلەک بوویەر و هزران راکەت و
دێ واتەیا گەلەک راستیان، کو تا نوکە د سەرێ مە دا هاتبوونە قالبدان، دێ گوهەرین کەڤنێ. ب
سەرهەڤ، دڤێت هەڤکێش و ئاستێ تێکهلیا د ناڤبەرا سێکوچکا “تاک، دەولەت و جیهان” دا بهێتە
گوهەرین، چونکو ڤێ پەژیکێ گیان و هێز دانە فەرهنگا “هەڤکاری، دلۆڤانی، مرۆڤاتی و
دۆستینی”ێ.
3
ب ئەنجام، گەلۆ دێ کلیلێن ڤەکرنا کۆدێن سیاسی، پشتی قووناغا کۆرۆنا چەوا بن؟ راستە دبیت
ئەقلێن دەمارگیر و هەڤسارکری، بکارن تا دەمەکی خوە ل بەر ریتم و سرتا دیرۆک و گوهەرینێن
جیهانێ بگرن، بەلێ پا ل هەر گرفتەکا دیرۆکێ، دێ ئەڤ جورە ئەقلە سەتمن. هەروها وەرارا
گلۆبال/ سۆسیال مەدیا ژی، دەرفەتا ئەقلێن کەڤنار نادەت، کو بکارن پرۆسێسا “پارتاتی،
سیاسەت و فەروەری”ێ بەردەوام بن. ئێدی ئەگەر مێتنگەهیا سەرماداریا نیۆلیبرالیزمێ، ل سەر
ئاستێ جیهانێ ل هەمبەر ڤیروسا کۆرۆنا ستۆپ گرت بیت، پا دێ ئەقلێن مەیێن چاخێن شکەفتێ،
ل هەمبەر ڤێ پەژیکێ زوو هلوەریێن! ب ڤێ یەکێ، وسا دیارە دێ کۆرۆنا خەلکی ل سەر ئاستێ
جیهانێ نەچارکەت، کو هزر د سیستەمەکێ دی یێ ژیانێ دا بکەت. ب هەمان فۆرم، ل کوردستانێ
ژی ئیرۆ یان سوبە، دێ هزر د سیستەمێن دی یێن فەروەریێ دا هێتەکرن. ئیرۆ دەسەالتا کوردی
ژی، د ئەزموونەکا دژوارا برێڤەبرنا گرفتا پەژیکێ و کارکرن بۆ قووناغا پشتی کۆرۆنا را دەرباز
دبیت. ئێدی قووناغا پشتی کۆرۆنا، مینا قووناغا بەری کۆرۆنا نابیت، چونکو چەوا هزر و ئەقلێن
بەری کۆرۆنا هێدی ــ هێدی دێ ژ ناڤچن، وسا ژی دێ یێن نوو هێدی ــ هێدی جهگرن. دیارە ئەڤ
گوهەرینە ب خوە ژی، وەک فەرهنگا ژیانێنە. لەورا گەلەک گرینگە هشیارێ کورد، هزر د جوگرافیا
کوردان یا بەری و پشتی ڤیروسا کۆرۆنا دا بکەت. لەورا ل داویێ ژی دپرسین، گەلۆ دێ کورد کارن
پشتی قووناغا کۆرۆنا، پرۆژێ “ئازادی، پەروەردە و ئاراستەکرنا” تاکی/ خێزانێ، کەنە بنگەهێ
جڤاکەکا ساخلەم؟!
