محسن ئوسمان
سلاڤ ل گیانێ زارادەشتێ کال!هشمەندیا مرۆڤێن کەڤنار، تێگەهێ تۆتەمیزمێ، وەک دەسپێکا هزرا ناسنامێ و خوەناسینێ تەڤلی شۆپا مرۆڤاتیێ کریە. هەروها زارادەشتێ کال ژی ب ئاوایێ خوەیێ فەلسەفی/ ئۆلی “هزرەکا باش، گۆتنەکا باش و کریارەکا باش”(*)، کرینە پیڤەرێ مرۆڤێ باش. ئەڤ داناسینا زارادەشتی، جورەکێ خوەناسینێ بوو. پشتی هنگی ب دەمەکێ درێژ، ل سەر دەرگەهێ پەرستگەها دۆلفی “خوە بناسه/ سۆکرات” هاتە نەخشاندن. ئەڤ تێگەهشتنە، دەربازی ئۆلێ ئیسلامێ ژی بوویه، کو دڤێت مرۆڤ ل هەمبەر کارێ خراب، ب “کریار، گۆتن و د دلێ خوە دا” ب بەرسڤ بهێت.ب تێگەهشتنا هێگێل، بجهئینانا هشمەندیا ب ئازادیێ، ل رووبەرێ هەردوو جیهانێن ئاسیا و ئورۆپا بوویە. ئاسیا ب خوە رۆژهلاتا رەهایە، ئەو دەڤەرا خوەڕی/ ئۆریگینال و سەرهلدانە، کو رۆناهیا گیانی تێدا هلاتیە و پاش دیرۆکێ دەسپێکر و ل ئورۆپا/ رۆژئاڤا ژی رەهایە، بەلێ ب گشتی ئالیێ داویێ‌یە. ل جیهانا رۆژهلات، گاڤا یەکێ د قووناغا تێکۆشینا گیانی ژ پێخەمەتی ب دەسڤەئینانا ئازادیێ دا هاتە هاڤێتن. د گیانێن نەتەوان دا ژ چینێ، هندستان، ئیران، مێزۆپۆتامیا و تا دگەهیتە مسرا کەڤنار. ژانێن هشیاریا تێهزرکرنا گشتی هاتنەکرن، وەک نیشانێن دەسپێکێ یێن پێشداچوونا هشمەندی ب دەسڤەئینانا ئازادیێ.راستە هێگێل دبێژیت، دگەل ئیمپراتۆریا چینێ دیرۆکا هشمەندیێ دەسپێکر، لێ ل گۆر لۆژیکا باژارڤانی و دیرۆکێ گاڤا یەکێ ل مێزۆپۆتامیا ــ Mesopotamia دەسپێکر، کو وەرارا هشمەندی ب خوەیاتی ب درێژیا دیرۆکێ دهێتەکرن. پێشکەتنا گیانی ل ڤێ دەڤەرێ، دەرئەنجامێن دوئالیزما رۆناهیا زارادەشت “ئاهورامازدا ــ Ahura Mazda و ئاهریمەن ــ Ahriman” بوو، رۆناهیا زارادەشت گرێدایی جیهانا هشمەندیێ‌یە. ئەڤ رۆناهیە، ب واتەیا خوەیا فیزیکی و گیانی، گرۆڤێن بلندبوون و رزگاربوونا ژ سروشتی‌یە، کو د گەوهەرێ خوە دا وێنەکێ خێر و راستیێ بەرچاڤ دکەت. رۆناهی د وانەیێن زارادەشت دا، وێنەکێ راست و چاکیێ دژی تاریێ‌یە. د ڤێ دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن” دا، گاڤا گرینگا یەکەما گیانی ژ بۆ هشمەندی ب خوەیاتیا خوە دەسپێکر. پرنسیپێن ڤێ دوئالیزمێ گرێدایی گیانیە، کو سروشتێ گیانی هەڤدژیێ دخوازیت. هەڤدژی ب خوە ژی، دینەمۆیا گیانێ ڤەشارتیێ د کووراتیا دەروونێ بوونەوەری دایە. ئەڤ پرنسیپە، بهایەکی ددەتە بوونەروەرێ ڤێ دەڤەرێ، کو گیان تەڤلی پاناڤا گرێدانا دیرۆکێ ببیت.دەما دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن”، دەربازی مسرا کەڤنار بووی، وەک بوونەوەرەکێ نیڤ مرۆڤ و نیڤ گیانەوەر ب ناڤێ “ئەبو ئەلهەول ــ Sphinx” هاتە ئافراندن، بەلێ دەما ئەڤ هزر و فەلسەفە دەربازی یوونان بووین، ب ئاوایی خوەیێ خوەداڤەند “ئەپۆلۆ ــ Apollo” هاتە ئافراندن و دەستەواژا “خوەناس بکە”، کرە بنگەهێ فەلسەفا یوونانی. پشتی ڤان قووناغان، گیان دەربازی بوونەوەرێ خوەداڤەند بوو و ژ ئاستەنگێن “ئۆل و مرۆڤ” دەربازبوو، کو “جارا یەکەم ل دیرۆکێ هەڤگرتنا هەردوو سروشتێن خوەداڤەند و مرۆڤی د یەک خوەیاتیێ دا درستبوو”(1). ل ڤێرێ، ل هەڤهاتنەک د ناڤبەرا مرۆڤ و خوەداڤەندی دا درستبوو.دیارە د ئۆلێ زارادەشت دا، گەلەک گرینگی ب دیالێکتیک و پرۆسێسا بوونێ دایە، دیالێکتیک ژ دووتاییا “ئەهریمەن و ئاهورامەزدا” پێکدهێت و (ل گۆر هێگێل تێگەهێ ئاهورامەزدا، ب واتەیا “ئەز، بوون و ئافرێنەر” دهێت)(2). هەروها پەرستنا یەک خوەداڤەندی ژی، ژ زارادەشت دەسپێکریە و پاش ئەڤ تێگەهشتن و پێڤاژۆیە، دەربازی ئۆلێن ئیبراهیمی بووینە. ئەڤ تێگەهشتنه، وەک جورەکێ تەتەریێ د ناڤبەرا مرۆڤ و خوەداڤەندان دا هاتنە بکارئینان، ب تایبەتی د ئۆلێ زارادەشت دا، ئەڤ هێرمسە بوو ئاهورومەزدا و د ئۆلێ مەسیحی دا بوو هورمس و ل سەردەمێ رێنیسانسێ، وەک تێگەهێ هێرمێنیوتیکا ــ Hermeneutik کەتە هێلا ئەدەب و فەلسەفێ. ئەڤ یەکە، بوونە بنگەهێ درستبوونا بازارێن ئابۆری و چایخانان، کو دبنە جهێن دیالۆگ و دانوستاندنێ.تێکهلبوونا ئیسلامێ دگەل کولتور و باژارڤانیێن دی و بلاڤبوونا هزرا دوئالیزما زارادەشت، د ناڤ ئیسلامێ دا و هەبوونا خەلکەکێ نە ئیسلامی. مینا هارالد شترۆم دبێژیت: “یەکگرتنا ئۆلێن ئەردی و ئەسمانی، ب ئۆلێ زارادەشت دەسپێکریە، چونکو زارادەشتی یەکەم ئۆلە، هەردەم ژیانا ڤێ جیهانێ و یا دی ژێکجوداکری. هەروها زارادەشتی یەکەمە دبێژیت ئۆلی خوەشیا مرۆڤی ڤەگوهاستیە جیهانا دی/ پشتی مرنێ”(3).دڤێت باندۆر و رۆلێ مانیزمێ ژی ل بەرچاڤ بگرین، دیارە (مانی کەتی‌یە ژێر گڤاشتنا دوو دەسەلاتان، یا یەکێ فارسی ل سەردەمێ “بارام” و یا دووێ ل سەردەمێ ئیسلامێ، ل چاخێ “عەباسیان ــ عەباسێ یەکێ”. ئێدی د ناڤبەرا هلوەشیانا دەولەتا ئەمەوی و دامەزراندنا دەولەتا عەباسی دا، مانی گەلەک خەباتکر هزرا خوە بلاڤ بکەت.سەرباری ژ بۆ شەرێ بەرمایێن ئۆلێن کەڤنارێن مینا یەهودی و مەسیحی ل دەڤەرێ، گرینگی ب موعتەزیلە هاتەدان. هەروەک نموونە، ل سەردەمێ خەلیفێ عەباسی یێ سیێ (المهدی/ 745 ـــ 775)، وەزارەتەک ب ناڤێ (دیوان الزندقة) ژ بۆ دژاتی و ژ ناڤبرنا هزرا (زەندەقی ــ زەندەکی ــ زیندگی ئانکو دونیایی و سێکولاریزما وی سەردەمی) دامەزراندن بوو. لەورا هەرزوو خەلیفێ عەباسی مەئموون، بریار دا پەرتووک/ هزرێن ئیدیالیستێن رۆژئاڤا ب تایبەتی یێن پلاتۆنی بەرامبەر تەڤگەرا زارادەشتی و مانیزمێ وەرگێرانە سەر زمانێ ئەرەبی.ب کورتی، مالبات د ئۆلێ زارادەشت دا، پرۆسێسەکا پیرۆزە و بنگەهێ هەڤولاتیبوونێ‌یە، لەورا هێگێل مالباتێ ب رەهێن یەکێ یێن دەولەتێ دزانیت. هەروها گەلەک ژ هزرێن هێگێل/ دیالێکتیک، ل سەر دوئالیزما “ئاهورامازدا و ئاهریمەن” ئاڤابووینە، بەلێ پرسیار، گەلۆ بۆچی ئەڤ دوئالیزمە نەبوویە ئاخا پێشکەتنا مرۆڤێ ڤێ دەڤەرێ؟ ب راستی، بنواشێ گیانێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ یێ ڤاڤێربوو، لێ پشتی ب سەرداگرتنا ئۆل و کولتورێن بیانی، کاراکتەرێ ڤێ دەڤەرێ ژ هولێ راکرن. ئەڤ رەوشە ژی وەدکەت مرۆڤ بپرسیت، ئەرێ ئەم وەکو گەلێ کورد، خوە ب چ بناسین؟ ما گەلۆ مە کاراکتەرێ ئۆریگینال ما‌یە؟ژێدەر و دەهمەن*) زارادەشتی فەلسەفە و ئۆلەکێ کەڤنارێ ئاسیایە، ڤەدگەریتە بەری 3500 سالان، زارادەشتی بوویە ئۆلێ فەرمیێ سێ ئیمپراتۆریان “ئەخمینی، پارسی و ساسانی”، کو کەڤنترین ئۆلێ یەکتاپیە. ئەڤ ئۆلە ل سەر دوئالیزما “ئاهورومەزدا ــ سێپتامینۆ/ Septamino” و “ئەهریمەن ــ ئەنکرامینۆ/ Ankramino” هاتیە ئاڤاکرن. ب کورتی، زارادەشت پتر کارێ ریفۆرما ئۆلی، ژ دامەزراندنێ کریە.1) ولتر ستیس ـــ فلسفة الروح/ ج1 ـــ ترجمة: إمام عبدالفتاح إمام، دار التنویر، ط2، بیروت ــــ لبنان، 1982 ص200.2) هیجل ـــ العالم الشرقي/ محاضرات في فلسفة التاریخ ـــ ترجمة و تقدیم و تعلیق: د. إمام عبدالفتاح إمام، دار التنویر للطباعة و النشر و التوزیع، مج2، ط3، بیروت ـــ لبنان، 2007 ص152.3)حامد عبدالصمد ـــ الفاشیة الاسلامیة ـــ دار میریت، القاهرة ــــ مصر، 2019 ص151.محسن ئۆسمانبەرلین، 2021.01.13
