ئاماده کرن ولێکولین : بێکه س به رواری
بەشێ ئێکێ
پێشگوتن
مرۆڤ پێکهاته یێکێ ژیره چ ژن وچ مێربیت وخودان مافه وه ک مرۆڤ چ زاڕوبیت وچ مه زن ، چ ڕه نگ بیت وچ نه ته وه بیت وژ چ ئاین بیت وڕه نگێ پیستێ وی چ بیت وژ چ ئایدیولوژیا وهزر وبیربیت وچ هه ژار وچ زه نگین بیت ، کی بیت ولکیرێ بیت دڤێت خودان ماف بیت ومافێن وی دپاراستی بن . ئه رێ باشه تو دزانی مافێن مرۆڤان چنه ؟ ئه رێ ته جاره ک ئه و پرسیار ژخو یان ژکه سێن دی کریه ؟ ئه رێ ته به رسڤ وه رگرتیه ؟ هه که ته بڤێت به رسڤێ وه ربگری وه ره لگه ل من به وباش گوهێ خو بده من دا پێکڤه بچین دناڤ دیروکێ دا و تاکۆ ئه ڤرۆ داببینین کانێ مافێن مرۆڤان چنه وچاوا بونه ڕێکار وبریار و یاسا دا باشتر بزانین ئه م کینه وئه رک و مافێن مه چنه .
مافێن مروڤان
مافێن مرۆڤان پێکهاتینه ژهه می مافێن بنگه هین یێن مرۆڤان وئازا دیا مرۆڤان که پێتڤیه ژلایێ ده ستهه ڵاتدار وده وله تان ڤه بهێنه پاراستن ومسوگه رکرن . وه ک مافێن ئازادییا ڕاده ربڕینێ ( ده ربڕینا بوچون وڕامانێن خو ) یاسایێن پارا ستنا مافێن مرۆڤان یێن یاسایی وهه ڵس وکه وت لگه ل مرۆڤان دده مێ گرتن وزیندانیکرنێ دا. مافێن خاندنێ ومافێن پێکئنانا خیزانێ وهه تا دوماهیێ . هه روه سا ڕێزگرتنا ژیان وتایبه تمه ندیا ژیانا که سان وپارا ستنا ڕومه تا وان وڕێزگرتن لپیرۆزیێت وان وپیرۆزیا مرۆڤایه تی وبهایێت ژیاری یێت وان. مافێن بنگه هین یێن مرۆڤان وه ک په یمان یێت هاتینه نڤێسین وپه سه ندکردن وئیمزاکرن وه ک په یمانێن نێڤده وله تی دناڤبه را ده وله تان دا و وان ده وله تا په یمانا پێگیریکرنێ بڤان په یمانا یا دای ویا لبن ئیمزاکری . وبڤێ ئیمزاکرنێ وان ده وله وتا به شه ک ژسه روه ری وسه ربه خوویا خو یا ڕێڤه برنا وه ڵاتی یا ئێخستی یه دناڤ چارچوڤه یێن نیڤده وله تی دا . (Høstmælingen Njål 2005).
ئه ڤ چه نده ژی واتایا وێ چه ندێ دده ت کو ڤان وه ڵاتان ئه رکێ پاراستنا ڤان مافان یا ئێخستی یه ستۆیێ خو و به رپرسایه تی و ئه رکێ پاراستنا وان مافان وبه رگریکرن ژوان مافان یا بستویێ خوڤه گرتی دسنورێن وه ڵاتێن خودا و دوان ده ڤه رێن دکه ڤنه دناڤ سنورێن وان وه ڵاتان دا و ئه ڤ په یمانه وبڕیاره بڕیارێن نێڤده وله تی وجیهانی نه وژبوو هه می مرۆڤانه لجیهانێ . (Høstmælingen Njål 2005).
ژبلی مافێن مرۆڤان که بگشتی دهێنه زانین دڤێرێدا زێده تر مه ره ما مه ئه و مافن که ئه وێن بڕیێن یاسایی ونێڤ نه ته وه یی هاتین په سه ندکرن وبوینه په یمان وبڕیارێن نێڤ ده وله تی یانژی دده ڤه ره ێن جودا جودایێن جیهانێ هاتینه په سه ندکرن وئیمزاکرن . باسکرنا ڤان مافان دێ که ینا مژارا گفتوگوکرن وباسکرنێ لێ لڤێرێ مه دڤێت ئه به ری ده ست بباسکرنا ڤان مافا بکه ین بدرێژی ئه م هه وڵ بده ین بکورتی لدیرۆکا مافێن مرۆڤان بگه ڕهین وکورته باسکرنه کا دیروکی بینین زمان وپێشچاڤ
هێلێن گشتیێن دیروکا مافێن مروڤان
هزرا مافێن مرۆڤان ددیروکێ دا هندی که ڤناتیا مرۆڤان یا که ڤنه لێ زێده تر ئه ڤ هزره دزڤڕیته ڤه بو هزر و فه لسه فه وئایدیایێن فه یله سوف کۆنگ کیۆ Kong Qiu Konfucius کۆنفێۆشینیسمێن konfucianismen دهێتن نیاسین وکاریگه ریه کا مه زن لسه ر جڤاکێن وی سه رده می کر لسینی ویابان وفێتنامێ . ئه ڤ فه یله سوف وزانایه لسالا ٥٥١ ی پێش زاینێ لده ڤه را کویفو لده ڤه را شاندۆنگ ل صینێ ژدایکوبویه ولساڵا ٤٧٩ به ری زاینێ مریه لنزیکی جهێ ژدایکبونا خو کویفو . پاشی مافێن مرۆڤان دزڤڕنه هزر و ئایدیا وفه لسه فه یا یونانی که بڤه لسه فه یا ئانتیکین( فه سه فه یا چه رخێن که ڤن ) دهێنته نیاسین که ٥٠٠ ساڵان به ری زاینێ ڤێ ۆوناغێ فه لسه فێ ده ست پێکریه وتاکۆ ٣٠٠ ساڵان به ری زاینێ ئانکۆ تاکو چه رخێن ناڤین به ری زاینێ . وگه له ک فه یلسوفێن وی سه رده می ئایدیایێن گرێدایی فه لسه فێ وئازادی ومافێن مرۆڤان ئیناینه دناڤ جڤاکێ دا وبه ر فه کولین ودان وستنادنێ .
ئه م دکارین بێژین هندی دیروکا نڤێسکی لبه رده ست هه یی بابه تێ مافێن مرۆڤانژی یا هه ی ودهێته به رچاڤ بڕه گنێن جودا جودا که خو دڕه نگێن فه لسه فی دا یانژی دڕه نگێن ئاینی (ئولی ) دا دیتنیه و هنده ک جارانژی دڕه گێن یاسایی وسیاسی ژی دا دهێنه به رچاڤ . (Strand Vibeke Blaker ) ئه م دکارین بێژین که بابه تێ مافێن مرۆڤان گه له ک ڕهو ڕیشالێن دیروکی یێت هه ین وه ک : لڕۆژهه ڵات ل ئاسیایێ فه لسه فه ی کۆراڵی یان کۆنفیۆشی وکۆنفیۆشینیسم که دوی ده می دێریندا مافێ مرۆڤان ىڕ ه وا وپێتڤی دبینیت که ده ستهه ڵاتداریه کی مرۆڤی هه بیت.(Strand Vibeke Blaker ) لڕۆژئاڤا مرۆڤ دکارێن هێڵێن دیروکی یێن مافێن مرۆڤان ڤه گه ڕینیت بۆ فه لسه فه یا ئانتیک یا یونانی دچه رخێن که ڤندا وه ک میناک فه لسه فه یا پڵاتۆن و ئارستو که مرۆڤ دکاریت ئایدی وهزرێن وه ک هه ڤی یا مرۆڤان به رامبه ر یاسایێ که بیاسایا (isonomi) دهێته نیاسین و وه ک هه ڤیا مافێن سیاسی که بیاسایا (isokrati) دهێته نیاسین و وه ک هه ڤی ڕێزگرتنا هه می ڕوینشتڤانان وهه ڤوه ڵاتیان که بیاسایا (isotimia) دهێته نیاسین و وه ک هه ڤیا مافان که (isopolitieia) و وه ک هه ڤیا مافێن ده نگدانێ که ب ( (isopsephia) دهێته نیاسین . (Strand Vibeke Blaker ) هه رچه نده ئه ڤ مافه دبوارێ پراکتیکێدا بکێمی دهاتنه په یروه کرن وبتایبه ت ژبه ر دروستبونا چین وته خه یێن جفاکی ودروستبونا جودابونێ دناف هه رچینه کێ ژیدا . له وما کار وخه بات ژبوو باشترکرنا مافێن مرۆڤان هه ر یا به رده وام بوویه . هه که مه دڤێت ئه م هه می دیروکا مافێن مرۆڤان بهویری وکویری بزانین پێتڤیه ئه م لێکولینا لسه ر هزاران ساڵان بکه ین له و ما ئه لڤێری هه و پێکولدکه ین کو گرنگرترین قوناغێن دیوکی بکورتی به رچاڤ بکه ین . دسه رده مێن جودا جودا دا ژلایێ په یامهێنه ر ودناڤ په ڕتوکێن ئاینیژی دا باس لمافێن مرۆڤان ىره نگێن جودا جودا هاتی کرن . لێ دبوارێ بیاساییکرن وپه یروه کرنا ڤان مافاندا زێده تر ژبومه جهێ ڤه کولینێ یه له وما ئه م دکارین ژساڵێن هزارێ ده ست پێ بکه ین پشتی مه بکورتی به حسێ به رێ زاینێ کری ئه م دشێن بێژین که لئه ورۆپایێ دان وستاندن وفه کولین لسه ر فه لسه فه یا یۆنانی وپاشیک لسه رده مێن چه رخێ ڕۆشه نگیریێ ( ڕۆشه نبیریێ / عصر التنویر ) دبیته ده ستپێکه کا باش ژبوو لدیڤ چون ولێکولینین فه لسه فی دڤێ بیاڤێ دا . وپاشی ئه ڤ بزاڤ وخه باته ژبوو مافێن مرۆڤان به ردوام دبیت تاکۆ سه رده مێ شوڕه شا ئه مریکا وپاشی شوڕه شا فڕه نسا وپاشی شو ڕه شا ڕوسی ، سه ره ڕایی وێ چه ندێ هه ر سه رده مه کی و هه ر شوڕه شه کێ ژڤان بها وڕێکار وبنه مایێن خو هه بوون دڤی بیاڤی دا لێ نابیت ئه م دئاڤاکرنا ڤێ دیرۆکێ دا ڤان لپه رچاڤ نه گرین .
چاڤەرێ بەشێن داهاتی بن
