بیرئانینا کۆبانێ
لێدانا دلێ دیرۆکا بەرخوەدانا کوردانە
ئەرێ چما مێرێن کورد، بەری گەلێن دەردۆر دانپێدانێ ب ژنێن کورد/ کۆبانێ ناکەن؟ گەلۆ بۆچی تەڤگەر و پارتێن باشوور ب تراژیدیێن “1975، 1988، 1991 و 2014″، خوە ل جیهانێ داناساندن، بەلێ تەڤگەر و پارتێن باکور و ب تایبەتی رۆژئاڤا ب عەگیدی “کۆبانێ” خوە ل جیهانێ داناساندن؟ ئەرێ ما فهێتە ئەم دانپێدانێ ب شیانێن خوەیێن ئەقلی، لۆژیکی و دیپلۆماسی بکەین؟ گەلۆ ما دانپێدان داگێرانە، ئەرێ ئەڤ داگێرانە ژ ترسنۆکی یان ژ ئەقلی دهێت؟
ئەڤە پرسێن ئالۆزن، خوە د گەردەنا چارەنڤیسێ مرۆڤێ کورد دا مەخەل دکەن! لەورا ئەڤ رەوشا ل کۆبانێ و تا رادەکێ ل باشوور و رۆژهلات ژی رۆلێ ژنێ د شۆرشێن بهێن دا، کو ب “هێزا سێهەما شۆرشێ/ مارکوز” دهێتە بناڤکرن.
خواندنا رەوشا مە ب خوە کریارەکا دیرۆکێ‌یە، راڤەکرن ژی پالپشتیێ ل سەر مەرجێن تێگەهشتن و هشمەندیا دیرۆکێ دکەت. دەما دیاردە یان هەر مۆدێلەکا نوو ب سەر دەڤەرەکێ دا بهێت، پێدڤی ب دەسپێشخەریا کەس/ گرۆپانە، کو شوونتلێن وان د پرۆسێسان دا بەرچاڤ ببن. ب کێماسی رێک و ژێدەر بەرنیاس ببن، بەلێ ب هەر ئاوایەکی هەبیت، مە نکاریە دیرۆکا خوە ب هلکۆلین داکو بکارین سەرهلدانا باشوور 1991، بەرخودانا کۆبانێ/ رۆژئاڤا 2014 و شەرێ داعش/ 2014 ــ 2017 دانینە د رستە و زنجیرێن دیرۆکێ دا. دەما گەلێ باشوورێ کوردستانێ سەرهلدایی، کۆمەکا تێگەهـ و گۆتارێن گرێدایی گوهەرینێن سیاسی و جڤاکی پێشکێشکرن، لێ سیاسەتمەدار و هشمەندێن گەلێ مە، ل سەر پرسێن ئەڤا روودای “سەرهلدان یان شۆرش” بوو نەراوستیان. دیارە پالدەر و ئەگەرێن بنگەهێن سەرهلدان و شۆرشان، راکرنا ستەمکاری و زۆرداریێ ل سەر گەلی‌یە، بەلێ فەروەریا باشوورا ڤان سالێن بۆری، د گەلەک هێلان دا بەروپشتبوویە. پشتی سەرکەتنا سەرهلدان و شۆرشان پرۆسێسا ریفۆرم و پاش چاکسازی دەسپێدکەت، بەلێ مخابن ئەڤە نەبوو. د ڤان سالێن دەربازبووی دا، درووشمێن بێی ناڤەرۆک هاتنە بلندکرن. لەورا ڤێ دەسەلاتێ، نکاریە پرس و دەردێ دلێ ملەتی تەنا بکەت.
ب کەتنا دیوارێ بەرلین/ 1989، تێگەهێ بەرخوەدان و شۆرشێ خوە ژ سەرێ مە ڤەکێشابوو، بەلێ پشتی بەرخوەدانا کۆبانێ/ عەفرینێ، ئەڤ تێگەهە د سەرێ مە دا هاتە ژیانێ. ئانکو مرۆڤ دکاریت بێژیت، شۆرش و تەڤگەرێن رزگاریخوازێن گەردوونی، وەک زنجیرەکێ گرێدایی فەلسەفە و شۆرشێن جیهانێ بوون. هەروها بلۆکێ سۆسیالیزمێ پالپشت و هاریکار بوو، بەلێ ئیرۆ ل چاخەکێ بەحسێ “هێزا نەرم ــ Soft Power/ جۆزێف نای ــ Joseph Nhe” دهێتەکرن و گەلێ مە ل رۆژئاڤا/ “کۆبان و عەفرین”ێ داستانێن عەگیدیێ تۆمارکرن. ئێدی وەک چەوا جاران ڤێتنام نموونە و هێزا بەرخوەدانا تەڤگەر و شۆرشێن جیهانێ بوو. وسا ژی ئیرۆ کۆبان و عەفرین، بووینە نموونا عەگید و بەرخوەدانا جیهانێ. ئها ئەم ب ڤێ گەرناسیێ، ژ هەڤکێشا “ئەز هزر دکەم”، دەربازی “ئەز هەمە” بووینە.
بنێرە تراژیدیا شنگال و بەرخوەدانا کۆبانێ بیردانکێن مە دەرکرن، زۆلمداری و تراژیدیا باڤوکالێن مە، دوبارە وەک فیلمەکێ دۆکومێنتاری ــ Dokumentar ل بەر چاڤێن مە دەربازکرن. مخابن ل ڤێ دەڤەرێ، کۆنتێکستا داگیرکرن/ سەرکوتکرنێ ژ لێبۆرین و هەڤهاتنێ گەلەک بهێزترە. ب ڤێ یەکێ، تێگەهشتنا گەلێن کەڤنەشۆپ، مرۆڤی دئێخیتە ل هەمبەر دیالێکتیکا “نامووس و مەرداتی”، ل جڤاکێن کەڤنار “نامووس” بۆ پیڤەرێ ئێتیکی/ مۆرالی دهێتە بکارئینان. ئەڤە بۆ پاراستنا کەشێ گشتیێ جڤاکی “ژن” دهێتە بکارئینان، لێ ب بەرخوەدانا ژنێن کورد/ کۆبانێ، ئەڤ هەڤکێشە “نامووس” بۆ “مەرداتی” وەک راگرتن و پاراستنا ئەردی “دایک” هاتە ڤەگوهاستن.
راستە ل باشوور، سەرێ رژێما دیکتاتۆر هاتە ژ ناڤبرن، بەلێ بنگەهێ سیستەمێ سەرکوتکرنێ هەرێ مایی. ئەڤا ل باشوور روودای، ژ چوارچووڤێن سەرهلدانێ دەرباز نابیت، چونکو “هشمەندی، کریار، رێبەر و ئەلترناتیڤا شۆرشێ” نەبوو. ئەڤ سەرهلدانا ل باشوور هاتیەکرن، دەرئەنجامێن هەردوو شەرێن کەنداڤی بوو. لەورا ئەڤ سەرهلدانە نەبوو بەشەکێ دیرۆکێ، بەلێ بەرخوەدانا کۆبانێ نەبەس تەڤلی نڤیسینا دیرۆکێ بوو، بەلکو دەسپێکرنا دیمەنەکێ نوویێ دیرۆکا گەلێ کوردە. بەرخوەدانا کۆبانێ، هەڤسەنگیا دەڤەرێ و نێرینێن جیهانێ ل هەمبەر کێشەیا کوردان گوهەرین.
ل گۆر قانوونێن ئەرد و ئەسمانێ بەرخوەدان و بەرەڤانیا ژ ئاخ و پاوانێن خوە، رێکێن رەوا و پەسەندن. لەورا ئەڤا دوهی ل کۆبانێ و عەفرینێ هاتیەکرن، بەرەڤانی ژ مافێن خوەیێن رەوایە. ئەڤ یەکە، وەک شینی و شادیێن ژیانێ د فۆلکلۆر ــ Folklore و سترانێن کوردی دا دەنگڤەدایە. راستە د قووناغ و رەوشێن بەرخوەدان و شۆرشان دا، مل ب مل چاند و هونەر پێرابوویە، بەلێ مخابن ل ڤان بوویەرێن داویێ، رەوشەنبیرێن مە ب گشتی ل هەمبەر ریتما تراژیدی و عەگیدیا پێشمەرگەهـ، گەریلا و شەرڤانان خوە لاواز و هەژار دبینن. لەورا ئیرۆ رەوشەنبیرێن کورد، د رەوشەکا هاڤی نەک ژێیاتیا جڤاکی دا دژین، چونکو دابرانەکا مەزن د ناڤبەرا وان و وەرگری دا پەیدابوویە، گەلەک رەوش و قووناغێن گران راستی گەلێ کورد هاتن، بەلێ ل هەمبەر دەنگێن رەوشەنبیران نەبوو. مرۆڤ دکاریت بێژیت، ریتما شین و شادیێن هەر سەردەم و قووناغێن ژیانا مە، ڤەژەنیا ناڤ چاند و هونەرێ گەلێری، بەلێ ریتما شین و شادیێن ئیرۆ، دەربازی چاند و هونەری نابیت و نەبوویە. ئێدی ئەڤ ڤالاتیە، هندەک ب وارێ سۆسیال مەدیا هاتیە پرکرن.
ب کورتی، ئەڤا ل کۆبان و عەفرینێ هاتیەکرن، گەلێ کورد ژ ئاستێ بینەریێ، دەربازی بەشداریا نڤیسینا دیرۆکێ کر. ئێدی بهایێ بەرخوەدانێ، جهێ هەر تشتی گرتیە، لەورا ئیرۆ شەرڤانێن مە ل حەجا ولاتێ رۆژێ “کۆبان و عەفرین”ێ شەهید بووینە. گەلۆ ئەگەر رۆمان هەڤالبەندا باژارێن ئاڤا بیت، پا دێ رۆلێ رۆمانێ بۆ باژارێن وێران/ کۆبانێ چ بیت؟!
محسن ئۆسمان
بەرلین، 2021.01.27
