ئاماده کرن ولێکولین
بێکه س به رواری
به شێ دویێ
کیروسێ مه زن (کیرۆسێ پیر ) (کۆرشێ مه زن ) ٦٠٠ -٥٣٠ پێش زاینێ کیروسێ مه زن (کیرۆسێ پیر ) (کۆرشێ مه زن ) سایروسێ مه زن شاهێ ئه خمیدی / پارسیا ومێزوپوتامیا وبابل .. لساڵیت ٦٠٠ به ری زاینێ ژدیک بویه ونێزیکی ٥٣٠ ساڵا به ری زاینێ مریه و ٥٣٩ ساڵا به ری زاینێ بڕیارا ئازادکرنا هه می به ندا (عه بد /کوێڵا ) دا وهه روه سا ڕێ بئازادیا ئاینی دا وهه روه سا ده ستههڵاتێن لۆکالێ په سه ندکرن ومافێ ڕێڤه به را خومالی دا وان جهان ئه وێن وی داگیرکرین . بڕیارێن وی لسه ر تابلویێن ئاخێ هاتنه نڤێسین بناڤێ گوتنێن سایروس .
پشتی وی ده می گرێدان دناڤبه را مافێن خوزایی (سرۆشتی ) و بیردۆزیێ (دیتنا بیروکه ونێڕینا ) پاشی چه رخێ ڕابونێ (پێشڤه چون یانژی سه رده مێ ڕێسانسێ ) سرۆشتی دده مێن ڕۆشه نگیر ی (ڕۆشه نبیریێ ) دا . بێی پێشه کی وناڤه ڕۆکێن ئاینی وتوی سه رده می دا خاڵه ک و وه رچه رخان و گوهڕینه ک چێبو دمافێن سروشتیێن بابه تیانه بو مافێن تاکه که سی (مافێن خوه ی ) (Strand Vibeke Blaker ) هزرێن کو مرۆڤ خودانێ چه ندین مافێن سروشتی یه بو به شه ک ژفه لسه فێ وگه شه پێ هاته دانێ بتایبه ت ژئالیێ فه یله سوفێن دساڵێن ١٧٠٠ دا گه شه بفه لسه فێ دایی بو نمونه لوکه و ڤاتیریه مۆنتێکوه ئه وان مافێن مرۆڤان گرێدان بمافێن بنگه هین یێن سیاسی و چفاکی وه ک مه رجێن ژیانه کا بڕومه ت .
بریتانیا / ئینگلته را ل ساڵا ١٢١٥ ئینگلته را
لساڵا ١٢١٥ ل بریتانیا / ئینگلته را شاه /مه لک ماگنا کارته ر گوتی نابیت که سێن مافێن مرۆڤان پێشێل بکه ت وبن پێ بکه ت هه که خو ئه و که س شاهژی بیت وپاشی لساڵا ١٦٢٨ ڕاگه هاندنه ک فه رمی لئینگلته را ده رکه فت سه باره ت بمافێن مرۆڤان ،بتیابه ت پشتی دساڵا ١٦٨٩ ێ دا په رله مانێ ئینگلیزی ( ئینگلته را ) به یاننامه یا مافێن مرۆڤان ده رئێخستی و وه ک مافه کێ خوه زایێ وبنگه هین دایه زانین و ڕاگه هاندن .
شوڕه ش ژ بو جودابونا ئه مریکا
1765 – 1783 پاشی لساڵا ١٧٧٦ ێ شوڕشگێرین بریتانی وداخازا جودابون وسه ربه خوییا ئه مریکا کر ژبریتانیا وسه ربه خوییا خو ژئینگلته را ڕاگه هاند وجودا بون وئه مریکا وه ک ویلاتێن سه ربه خو هاتنه ڕاگه هاندن. ئه ڤێ شوڕه شی ژ ساڵا ١٧٦٥ تاکۆ ١٧٨٣ ێ دۆم کێشا وجودابونا ئه مریکا وه کی ده رئه نجامه کێ ڤێ شوڕه شی بو. دوی ده می دا مافێن مرۆڤان بڕه نگه کێ سیسته ماتیک و ڕێکئێخستی هاتنه په ژراندن وفورمیله کرن (ڕێکخستن ) مافێن مرۆڤان دڕاگه هاندنا ساڵا ١٧٧٦ ێ دا ژبو سه ربه خوییا باکورێ ئه مریکایێ دا هاتبونه بجهکرن . بو نمونه تێدا هاتبوو : ئه م ڤان ڕاستییا ببیردئینین که هه می مرۆڤ وه ک یه ک یێت ژدایکبوین وپه یدابوین وپێتڤیه مافێن وان دژیانێ دا و دئازادی یێ دا و گه ڕهان لدویف ژیانه کا خوش بهێنه پاراستن .
شورەشا فرەنسی
شوڕه شا فڕه نسی 5. mai 1789 – 9. nov. 1799 ژده رئه نجامێ شوڕه شا فڕه نسی که ژساڵا ١٧٨٩ تاکۆ ١٧٩٩ به رده وام بوو مافێن مرۆڤی ومافێن بنگه هین یێن هه ڤوه ڵاتیان بونه به شه ک ژده ستورا بنگه هین یا فڕه نسی ولساڵا ١٧٨٩ دکوبونا ڕاگه هاندنا ده ستورا بنگه هین یا فڕه نسی دا هاتنه ڕهاگه هاندن .ئه ڤ ده ستوره بو نمونه ومیناکه ک پێشکه فتی ژبو ده ستورێن گه له ک وه ڵاتێن دی . ده ستورا فڕه نسی ژی گه له ک مفا ژڕاگه هاندنا ئه مریکی وه رگرتن ئه وا ژبو سه ربه خویێ دساڵا ١٧٧٦ دا ڕاگه هاندنی . خاڵێن سه ره کی یێن هه به ش ئه وبوون که هه می مرۆڤ وه ک یه ک یێت ژدایکبوین وپه یدابوین وپێتڤیه مافێن وان دژیانێ دا و دئازادی یێ دا و گه ڕهان لدویف ژیانه کا خوش بهێنه پاراستن وماف وبه رژه وه ندیێن گشتی لبهرچاڤ بهێنه گرتن . مافێن سروشتی دخوده بونا مروڤان دا ژبوو ملکداری ودابیندکرنا ژیانێ وئێمناهی وپاراستنا ئاسایشا که سی وئازادیا ڕا ده ربڕینێ وپارستنا مافان لگوڕ یاسایان وپارستنا وجێبه جێکرنا یاسایان . ئه م دکارین بێژین شوڕه شا فڕه نسی مافێن هه ڤوه ڵاتی بونێ ومافێن مرۆڤان ئینانه پێش دساڵا ١٧٨٩ ێ دا و شوڕه شا ئه مریکی چاوناتیا سیسته مێ بڕێڤه برنا جفاکێ ئینا پێش دساڵا ١٧٧٦ .
چاڤەرێ بەشێن داهاتی بن
