هەڤولاتیێ دیگیتالی و فەروەریا مالباتان

محسن ئوسمان

هەڤولاتیبوون ل ژێر گڤاشتنێن وەرارێن سیاسی، جڤاکی و بهایێن باژارڤانیان گوهەرین کەتینێ، لەورا گرانە مرۆڤ بکاریت پێناسەکا کورت و ڤەبر بدەتە ڤی تێگەهی. دیارە (ل چاخێن کەڤنار/ یوونان و رۆمان گوهەرین کەتینە تێگەهێ هەڤولاتیبوونێ، چونکو یوونانیان تێگەهێ “Civis ــ هەڤولاتی” بکارئانی، بەلێ رۆمانیان تێگەهێ ” Civitas ــ هەڤولاتیا” بکارئانی)(1). هەروها ل جڤاکێن کەڤنار “کوولە، ژن و زارۆک”، وەک هەڤولاتیبوون نە دهاتنە هژمارتن. ب ڤی ئاوایی، هەڤولاتیبوون گرێدایی، “دەولەتا باژار” ل یوونان و رۆمان بوو، کو ب بلێڤکرنا (لاتینی “Civitos”، ئنگلیزی “Citizen” و فرەنسی “Citoyen”)(2) بوو. ب گەلەمپەری، هەڤولاتیبوون یەک ژ تێگەهێن گرینگێن هزرا سیاسی و جڤاکیا ڤی سەردەمی، کو تێکهلیا “تاک و دەولەت” و “تاک و جڤاکی” دەسنیشان دکەت. ب ڤێ یەکێ، هەڤولاتیبوون ب زمانێ جودا، هەمان واتەیا “Civis،Citizen ، Burger، Bourgeois و Citoyen”، ئەندام/ پارەکا دەولەتێ ددەت.ل هەمبەر گوهەرین و پێشداچوونا بیاڤێ دیمۆکراتی و ئازادیێ ل جیهانێ، پێلا گوهەرینێ ل ئەمریکا لاتین، پاش ل ئورۆپا رۆژهلات و ل ڤێ داویێ ل ولاتێن ئەرەبان، ب ناڤێ “بهارا ئەرەبی” دەسپێکر. لەورا هەر کەس هەست دکەت، کو ژیان بێ کار و ئازادی نابیت، ئەڤ بێبەهر و زربەهرکرنا هەڤولاتی ژ هەر داهاتی، بهارا ئەرەبی ئینا ژیانێ. ب تایبەتی ژی ل ڤان سالان، هەموو هزرێن کەڤنار و ستەمکار ل هەمبەر سەردەستیا تەکنۆلۆژیایێ قەلس و هەژاربووینە. ئێدی دەسەلاتا کوردی ژی، چونکو بیاڤەکێ مەزنێ ئەقلێ شکەفتێ د مەژی و رەفتارێن وان دایە، لەورا رۆژ ب رۆژ راستی گرفت و قەیرانان دهێن.ب گشتی، پرۆسێسا گلۆبالێ باندۆر ل سەر هەموو هوورکاری و تێکهلکرنا تەڤ بهایێن جڤاکان کریە، کو ل داویێ کارتێکرن ل سەر فۆرم و پێناسا ناسنامێ ژی کریە. جاران هەڤولاتی، گرێدایی ولات و دەولەتەکا دەسنیشان/ تایبەت بوو، بەلێ ئیرۆ ژ بەر ئەگەرێن وەرار و گوهەرینا وارێ تەکنۆلۆژیایێ، هەڤولاتیبوون ژ سینۆرێن تەسکێن جاران ولات/ دەولەت، دەربازی دەولەتا جیهانا بەرین بوو، کو ب “هەڤولاتیبوونێ گەردوونی” دهێتە بناڤکرن. ب ئاوایەکێ دی، ئیرۆ گلۆبالێ، تێگەهێ “هەڤولاتیێ نەتەوەیی”، دەربازی “هەڤولاتیێ گەردوونی” کر. ئها ڤان گوهەرینان بها و پێناسا هەڤولاتیبوونێ گوهەری، چونکو ئەو ئەلەمێنتێن هەڤبەشێن ناسناما نەتەوەیی وەک لۆکالی پێکدهات، ئیرۆ گوهەرین کەتنێ، چونکو دەما سینۆر د ئەسمانی دا نەهێلاین، سینۆرێن ناسناما لۆکالی ژی نەمان. دیارە ناسنامێ، گرێدانەکا گیانی و وژدانی د ناڤبەرا تاک و ئێتنیکی دا هەیە، کو هەرتم تاک پێکۆلێ دکەت گرێدایی مەرجێن نەتەوە/ ئێتنیک بیت، لێ هەڤولاتیێ ئیرۆ راستی دوئالیزما دوورهێلی و ڤیرتوئالی ــ Virtual/ هەڤولاتیێ مگرتی هاتیە. ئالێ یەکێ تاک گرێدانەکا قانوونی د ناڤبەرا مرۆڤ و دەولەتا نەتەوەیی دایە، مرۆڤ پێگیرێ ماف و ئەرکێن وی ولاتێ دەسنیشانە.

ئالێ دی “هەڤولاتیێ ڤیرتوئالی ــ Virtual Citizenship”، ماف و ئەرکێن هەڤولاتیبوونێ، گرێدایی جڤاکا ڤیرتوئالە. ل ڤی دەمی، گرفتێن ناسنامێ و هەڤولاتیبوونێ درست دبن، چونکو تاک د ناڤبەرا ئەرد و ئەسمانی دا هندا دبیت.ئەڤ هەوە پتر باندۆرێ ل سەر زمان و بهایێن گەلێن لاواز دکەت، مرۆڤ دکاریت بێژیت ئەگەر جاران نەتەوە/ ناسنامە ژێک ڤاڤێرتنا گەلان بیت، پا ئیرۆ کارێ گلۆبالێ بەروڤاژیە، نێزیککرنا گەلانە. ل ڤی سەردەمی، جڤاکێن ڤیرتوئالی ــ Virtual Community، ب رێکا گلۆبالێ پەیدابووینە، کو بیاڤێ دیالۆگێ و کەشەکێ بەرینتر ب خوەڤە گرتیە. ل ڤان جورە جڤاکان، گرینگیا رۆلێ جهی، د بەرۆکا دەمی دا هندابوویە. لەورا دڤێت سۆسیۆلۆگ گرینگیێ بدەنە جڤاکێن هژماری/ جیهانا ئەلکترۆنی، چونکو ئیرۆ بوونەوەرێن ئەلکترۆنی ل جیهانا گلۆبال پەیدابووینە. بنێرە هێشتا ئەم ب بهایێن هەڤولاتیبوونێ تێر نەبووینە، ئیرۆ تێگەهێ (هەڤولاتیێ هژماری) ژی پەیدابوویە، هەروەکو فەلسەفا نوو یا سیاسی بەرچاڤ دکەت. ئانکو هێشتا ئەم ل سەر ناسناما نەتەوەیی کۆک نەبووین، ئیرۆ گلۆبالێ ناسناما جیهانی ژی سەردەستکر. نەبەس ئەم وەک تەکتیک، ل سەر ناسناما/ گۆتارا نەتەوەیی کار ناکەین، بەلکو مینا ستراتیژی ژی مە چ کار و پلان ژ بۆ ناسناما/ گۆتارا نەتەوەیی نینن. راستە ئیرۆ ل جیهانا مۆدێرن، ب سایا تەکنۆلۆژیا/ دیمۆکراتیێ “هەڤولاتیێ گەردوونی” پەیدابوویە، لەورا هند گوهـ نادەیە پرۆسێسا نەتەوەبوونێ، بەلێ چونکو ل نک مە هێشتا هەڤولاتی/ خەلک ب ناڤێ “نەتەوە، ئۆل/ مەسەب” دهێتە زربار و تەپەسەرکرن. لەورا هێشتا نەتەوەبوونێ، ل نک مە گەرماتیا خوە هەیە.ئیرۆ رەوشا جڤاکێن پاشکەتی و پێشداچوونا گلۆبالێ بوونەوەرێن پلاستیکیێن وەکهەڤ، تەمبەل و هەست لاواز بەرهەمئیناینە، لەورا هند گوهـ ل دەنگێ لۆژیک و ئەقلی ناگرن. دیارە ئەڤ کەنالێن گەهاندنێ/ سۆسیال مەدیا، دێ ل پاشەرۆژێ “هەڤولاتیێ چەلەنگ ــ Active citizen” بەرهەمئینن. ئێدی تاکێن ئیرۆ، دکارن ب سایا ڤان کەنالێن گەهاندنێ، پرسیارا ماف و پرسگرێکێن خوەیێن “ئابۆری/ ژیار، سیاسەت/ ئازادی و جڤاکی/ دادپەوەری”ێ بکەن. دڤێت ئێدی ژ ئاست و قووناغا “ملپان و گوهدار”ی، دەربازی بهایێ هەڤولاتیبوونێ ببین. هەرچەندە ئیرۆ وەرارا ئیرۆیا گلۆبالێ/ سۆسیال مەدیا ب “شۆرشا پیشەسازیا سیێ”(3) دهێتە بناڤکرن، بەلێ دیسان هێشتا ئەم ب ئەقلێ شکەفتێ هزر و رەفتاران دکەین!تەکنۆلۆژیا گەهاندن و زانیاریان، ئەم راستی دوئالیزما “گلۆبال و ناسنامێ” کرینە، کو ڤێ شۆرشا راگەهاندنێ، فۆرمەکێ هەڤتەریبێ “جڤاکێن ئەلکترۆنی” سەردەستکر. ئیرۆ ئەڤ بیاڤە، کەتیە بەر سینگێ سۆسیۆلۆگێن دیگیتالێ، کو ئەڤ جڤاکا نوو، بەر ب “زانستێ جڤاکێن ئامووری”ڤە بریە، لەورا دخوازیتە داڤە و راڤەکرنێن کوور. ئەگەر هەڤولاتیێ دوهی، بوونەوەرەکێ بەرخوەر بیت، پا ئیرۆ ب رێکا جیهانا ئەلکترۆنی، بوونەوەرەکێ بەشداری بوویەر و گوهەرینا کەشێ سیاسیە. ئانکو راستە بینەرێ دوهیێ مەدیا یێ پەسیڤبوو، بەلێ ئیرۆ هەمان بینەر یێ ئەکتیڤبووی. ئێدی جیهانا ئەلکترۆنی ب ئالاڤ و ئاراستەیێن جودا، بەردەوامیا جیهانا دوورهێلیە، چونکو تەکنیکێ ئالاڤێن نوو ئێخستنە بەر دەستێ سیاسەتێ. ڤان گوهەرینێن گلۆبالێ/ پەنجەرا ئەلکترۆنی پەردە ل سەر گەلەک تشتان راکر و گەلەک راستی ژی بەرحەتاڤکرن، کو تاکو دوهی د ڤەشارتیبوون.ئیرۆ پێڤەندیێن ئاستێن “هەڤولاتی و دەولەت”، “هەڤولاتی و هەڤولاتی ” و “هەڤولاتی و کەشێ گشتی”، مرۆڤاتی راستی فۆرمەکێ نوویێ باژارڤانیێ کریە، کو رێکا رەوشەنبیریا ئەنترنێتێ “ئیمپراتۆریا هژماری” هلبژارتیە. یاکو ب “داگیرکرنا دیگیتالی/ هژماری”/ “کۆلۆنیالیا ئەلکترۆنی” دهێتە بناڤکرن. ئیرۆ ل جیهانا مۆدێرن، گەنگەشێن ل سەر فۆرمێن نوویێن “هەڤولاتیێ دیگیتالی ــ Digital Citizenship ” دکەن، چونکو ل پاشەرۆژێ دێ هندەک جورێن نوویێن هەڤولاتی ب ناڤێن جودا، مینا (“هەڤولاتیێ گەردوونی ــ Global Citizenship”، “هەڤولاتیێ د سەر ولاتی را ــ Transnational Citizenship” و “هەڤولاتیێ پۆست ولاتی ــ Citizenship Postnational”)(4) پەیدا بن. ب کورتی، راستە ئیرۆ جیهانا گلۆبالێ جڤاکێن ڤیرتوئال درستکرینە، بەلێ پا هێشتا ئەم دخوازین ب خەون و ئەقلێن مالباتان، فەروەریێ ل ڤی هەڤولاتیێ دیگیتالی بکەین!ژێدەر1) تیتي حنان ـــ دور وسائل الإعلام في تفعیل قيم المواطنة لدی الرأي العام/ حالة الثورات و قیم الإنتماء لدی الشعوب العربیة ـــ مذکرة مقدمة لنیل شهادة الماستر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة/ جامعة محمد خیضر بسکرة/ الجزائر ــ الجزائر، 2103/ 2014 ص25.2) حمدي مهران ـــ المواطنة و المواطن في الفکر السیاسي/ دراسة تحلیلیة نقدیة ــ دار الوفاء لدنیا الطباعة و النشر، مصر ــ القاهرة، 2012 ص62.3) عبدالسلام بنعبدالعالي ـــ الشباب: التشبیک و ثقافة التواصل و التغییر السیاسي/ مجموعة ـــ الانفجار العربي الکبیر/ في الأبعاد الثقافیة و السیاسیة ـــ المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012 ص79.4) جمال سند السویدي ـــ وسائل التواصل الاجتماعي و دورها في التحولات المستقبلیة/ من القبیلة الی الفیسبوک ـــ الامارات العربیة المتحدة ــ ابوظبي، ط1، 2013 ص115.