شەر د هشمەندیا مرۆڤان دابگروڤەکێشا هزرمەند و فیلۆسۆفانشەر ماکا هەر تشتی‌یە/ هێراکلیت پێشکێشە بۆ هەڤلێرا خوەراگر”🙏🏻”

محسن ئوسمان

پێڤاژۆیا شەری ژ هەبوونا بوونەوەری دەسپێکریە، لەورا مرۆڤ ب چ ئاوایی پێناسا شەری بکەت، ژ چوارچووڤێن “وێران و کوژتن”ێ دەرباز نابیت. سەرباری ئاخڤتن ل سەر شەری و ل ڤێ دەڤەرێ، ئاراندنا بیردانکێن تراژیدیە، چونکو سەرپێهاتیا دەڤەرا مە، دیرۆکا شەرێن خوینەلۆیە. ئانکو مرۆڤ دکاریت بێژیت: “شەر قەدەرا ڤێ دەڤەرێ‌”یە. سەربۆرا شەران ل نک مە، ب ئاوایێ “داگیرکەر، ئەنفال، بەرخوەدان و داخوازیا مافان” بوویە. ئێدی شەرێن ب ناڤێ “ئۆلی، نەتەوەیی/ ناڤخوەیی/ براکوژی و چیناتی”، چ بۆ رزگارکرن یان ژی خاپاندنا گەلان بیت، دهێنەکرن. پرۆسێسا شەران، د ناڤبەرا “کەس، نەتەوە، گەل، کێشوەر و جیهانی” دا دهێتەکرن و ب ئاوایی “ئەسمانی/ ستێران، سایکۆلۆژی، ئەتۆمی/ هێرۆشیما، ناکازاکی و کیمیائی/ هەلەبجە، دژی تیرۆر و سار/ گەرم” دەربازبووینە. د پرۆسێسا شەران دا، تێگەهێن “داگیرکەر، مێتنگەهـ، ستەمکار، سەرمادار، سۆسیالیزم، کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزم” بەرچاڤ دبن. هەروها تێگەهێن “بەربەری، ماگیۆس/ مەجۆس، زایۆنیزم و علۆج”، وەک شەرێن شکاندنا سایکۆلۆژیا هەمبەر، دهێنە بکارئینان. ب ڤێ ئاوایی، دیرۆکا مرۆڤاتیێ ژ شەری دەسپێکریە/ قابیل و هابیل ــ قابیل هابیل کوژت ــ، گلگامێش و ئەنکیدو و کاوەیێ ئاسنگەر و زوحاک”. بنێرە هەر “بەهەشت و دۆزەخ” و “ئبلیس”، بەری مرۆڤی پەیدابووینە. ئەڤە تەڤ ئیشارەتێن هندێ‌نە، کو ل دەسپێکێ شەر بوو. ب ڤێ یەکێ، پلا گەرماتیا شەری گەهشتە وی ئاستی، بێژن “بەرهەڤیا شەری ب خوە، کورتترین رێکا ئاشتیێ‌یە”. لەورا مێکاڤیلی دبێژیت: “هەموو شەر دادپەروەرن، ئەگەر پێدڤی بن”(1).ل گۆر هێگێل هەڤرکی و شەر هەڤرانێن دیرۆکێ‌نە، لەورا مارکسیەتێ بەرێخوەدا خەبات و شۆرشێ. ئانکو راستە شەر دیاردەکا دیرۆکیە، بەلێ دیرۆک ژی زارۆکێ شەرانە. هندەک ژ ڤەکۆلەران دبێژن، خەلکێ کەڤنار پتر حەز شەران ژ دلینی و کوهنێلیێ دکر. لەورا دبێژن، گەلێن کەڤنەشۆپ پتر ژ شەران، ژ خواندنگەهان فێربووینە. ب ئەنجام، تەمەنێ شەری ژ یێ ئاشتیێ درێژترە، ژ بەر هندێ ئەم بۆ شەری پتر ژ ئاشتیێ بەرهەڤین(*).ئەڤە هەموو، مە راستی پرسەکێ “بۆچی شەر” دکەن؟! دیارە ژ سەرپێهاتیا مرۆڤاتیێ خویا دبیت، کو ل سەر دیوار و تافلێن کەڤنار، گەلەک وێنە و پەیکەر، سەرباری چەک و ماسکێن شەران بەرچاڤ دبن و ب تایبەتی ژی ئاشووری. کۆمارا پلاتۆن ژی، ژ سێ بەشان “فیلۆسۆف، لەشکر و بەند” پێکهاتیە. مێکاڤیلی “میر” و نیتشە “هێز و حەز”، نیشاندانا گایێن ئیسپانی و خوین، شەڤا زاڤاینیێ و خوین و قوربانی ب خوین، ئەڤە تەڤ نیشاندانا ئەزێ خورتم. هەر سەرهلدانا “مێتۆلۆگی، ئۆل و فەلسەفێ”/ دوئالیزمێ، ژ دەرئەنجامێ شەران هاتیە ژیانێ، چونکو خەیال و هزر د مەژیێ مرۆڤاتیێ دا ل ژیانا ڤێ جیهانێ و یا دی سەردەستبووینە. ئانکو ئەفسانێ خەیال و مانتالیتێتا شەران، د مەژیێ خەلکی دا ئاڤاکریە. ئێدی شەر ب ناڤێ/ ژ بەر “خوەداڤەندی، ئۆلی، نەتەوەیی و نیشتیمانی”، ژ ڤەرێژ و دەرئەنجامێن شەرێن د مەژیێ گەلان دا، تێگەهێن “مێرانی، مێرخاس، عەگید و قەهرەمان” پەیداکرینە. د شەران دا، هەروەکو د ئافسانێن کەڤنار دا، ژ خوە را قەهرەمان درست دکرن. وسا ژی د تەڤگەر و بزاڤێن ناسیۆنالیستی دا، ژ خوە را سەرۆک/ رێبەر درستکرن، کو ب رێکا وان دکارن خوە وەک کەس/ گەل رزگار بکەن!شەر تێکهلیەکا هەڤرکی و کوژتنێ‌یە، کو “تۆندوتیژی، هێرش، تۆلڤەکرن، دژمنداری و مرن” دبنە کەرستە، لەورا باوری و مافداری گیانێ شەری گەرم دکەن. ئەڤە دبنە ئەگەرێ تێگەهێ “شەهید، جیهاد و پێشمەرگەهـ”، کو بەڤلێ “ترسنۆک، رەڤین و خیانەت”ێ‌یە. شەری ب درێژیا دیرۆکێ، مرۆڤاتی راستی وێرانی و تراژیدیێن مەزنێن دوتاییا “ئازاد و بەند”یێ کریە. هەر پەیدابوونا عەگید و قەهرەمانان، د مەژیێ گەلان دا، دەرئەنجامێ شەر ــ ترسێ بوویە. دیارە پالدەرێن شەری گەلەکن “ئۆلی، چیناتی، نەتەوەیی/ ئابۆری و دەسەلات”، چونکو ئارگومێنتێن ــ Argumente “ترس، مفا و شەرەف”، د شەران دا دهێنە بکارئینان. ئێدی چەوا د شەران دا هەلبەست وەک “پەیڤ رێبەرا مرۆڤاتیێ‌/ مایکۆڤسکی” دکەت و مارشال ژی ب هێز دکەڤن، وسا ژی د ئاشتیێ دا، پەیکەر بۆ قەهرەمانان دهێنە درستکرن.ل گۆر راپۆرتا ئەنستیتوتا ستوکهۆلما جیهانی یا ڤەکۆلینێن ئاشتیێ خویا دبیت، کو پارێن ل شەرێن جیهانێ/ 2005 هاتینە مەزاختن/ 1118 ملیار دۆلارن. بنێرە ئەو پارێن جیهان ل دوو دەمژمێران ل چەکی دمەزێخیت، هندی وان پارێن ل سالەکێ ل هەموو زارۆکێن جیهانێ دهێتە مەزاختن. دیارە وێنێ ڤێ هەڤبەرکرنێ ژی، خوە مینا کۆمیدیەکا رەش نیشان ددەت.مخابن چێکرن و کەشێ شەری، هەرێ بەردەوامە و تێکهلی و گوندبوونا جیهانێ ب ڤی کەشی هاتیە پێچان. لەورا دڤێت ئەم ب تێهزرکرنێن کوور، ل پرۆسێسا شەری وەک دیاردەکا مەزنا دیرۆکێ بنێرین، چونکو شەر ماکا دیرۆکێ‌یە. شەر وەک وێرانکرن، دبیتە ئەگەرێن ئالۆز و دودلیا باژارڤانیان. ئانکو پرۆسێسا کوژتنێ، هند دژواربوویە کو “هەر پێنج خولەکان، یەک مرۆڤ دهێتە کوژتن”(2). لەورا دەما تشەرشل، پەیڤا خوە بۆ گەلێ ئنگلیز ئاراستەکری و گۆتی: من چ نینە پێشکێشی هەوە بکەم، ژ بلی “خوین، خوهـ و رۆندکان”(3). ئێدی شەر تێگەهەکێ هندێ ئالۆزە، ب ساناهی ناهێتە شرۆڤەکرن. لەورا دۆنالد پوجالا دبێژیت: “دڤێت ئەم تەڤ مێتۆدێن زانستێ مرۆڤاتی بکاربینین، داکو تێکهلیێن ناڤنەتەوەیی فام بکەین و وان قانوونێن ب درێژیا دیرۆکێ وەرارکری، رزگار بکەین”(4).ب راستی، شەر ژ چوارچووڤێن “پالدەرێن ئابۆری و بەرژوەندیێن سیاسی” دەرباز دبیت، چونکو خوەشیا دەسەلاتێ، ژ یا پارەی شیرینترە. ئێدی بۆ پاراستنا بەرژەڤەندیان، تێگەهێ “ئێتیک ــ ئەخلاق” و ئالاڤێ “شەر” دهێتەکرن. لەورا نیتشە دبێژیت، شەر دەربرینێ ژ حەزا هێزێ دکەت، چونکو شەر ئالاڤێ “حەزا هێزێ ــ Der will zur macht” سەردەست دکەت. ئێدی د کولتورێن شەران دا “هێرش، باشترین ئالاڤێ بەرەڤانیێ‌یە”. د ڤێ هێلێ دا، میرێ مێکاڤیلی دبێژیت: “دەمێ دەولەتێ ب خوە، دەمێ هێزێ‌یە”(5)، لەورا بەنداتی بۆ دەولەتێ پێدڤی‌‌یە. ئانکو گۆتارا مێکاڤیلی ل دۆر سیئالیزما “میر، دەولەت و هێزێ” راوستیایە، ژ بەر هندێ ژی گرامشی ــ Gramsci دبێژیت، “میر” هەرتم پەرتووکەکا زیندی‌یە.دیارە شەر دیاردەکا جڤاکی و مینا حەزا هێزێ، دەربرینێ ژ دەسەلات و دەستەسەریێ دکەت. ئێدی مان و بەرفرەهکرنا دەسەلاتا هێزێ دبیتە هەڤرانێ شەران، چونکو شەر ژ ئەنجامێ پاوانبوونێ پەیدابوویە. شەر پرۆسێسا زۆرداری و کوژتنێ‌یە، ژ رەوش و ئەقلێ تەڤایی یێ گەلی دەردکەڤیت، وەک بەرەڤانی ژ خوە/ ملەتی. شەر ب خوە ژی، ئەنجامێ ئالیسەنگیا دیالۆگێ‌یە. مخابن دیرۆکا مرۆڤاتیێ وسا خویا دکەت، تێکهلیێن مرۆڤ بۆ مرۆڤی “هەڤال/ دژمن”ە، بۆ پاراستنا بەرهەم/ بەرژەڤەندیێ، هەموو رێک ژ وان ژی شەر بکارئیناینە. ژیان/ سیاسەت ب تەڤایا خوەڤە، هەڤرکیەکا بەردەواما دەسەلاتێ‌یە، لەورا کلاوزڤیتس ــ Clausevitz دبێژیت: “شەر بەردەوامیا سیاسەتێ‌یە، ب رێکێن جودا”(6). ئێدی ئەگەر شەر بەردەوامیا شۆرشێ/ سیاسەتێ ب رێکێن جودا بیت، پا سیاسەت ب خوە ژی، بەردەوامبوونا شەری ب رێکێن جودایە.ب ڤێ سەرهەڤیا دیرۆکێ، شێلینگ ــ Schelling دبێژیت: “حەز ب خوە، بوونەوەرێ ئێکێ‌یە”(7)، کو شەری د گەوهەرێ خوە دا وەک هێز هەمبێز دکەت. هەروسا “هێزا ژیانێ ــ Lebensmacht”، بوویە بنگەهێن هزرێن نیتشەی، کو ژیان د ناڤبەرا “جیهانا دیۆنیزیۆس ــ خوەشی و ئازادی” و “جیهانا هێراکلیت ــ هەڤرکی و شەران” دا، کرینە دوو فۆرمێن هەڤپارێن ژیانێ. هەروها زارادەشتێ نیتشەی ژی دبێژیت: “ئەز حەز ژ ئاشتیێ وەک رێکا نووکرنا شەران دکەم، باشترین ئاشتی ژی دەم کورتیا وێ‌یە”(8). ب ڤێ واتەیێ، ئاشتی بهێنڤەدان و خوە بەرهەڤکرنا شەرانە. ب راستی، نیتشە هند پێداگری ل سەر شەری کریە، تا وێ رادا دبێژیت: “مرۆڤێ ئازاد، مرۆڤێ شەرڤانە”(9). هەروها نیتشە دبێژیت: “ئەز زارادەشتم، ب ناڤێ ژیان، ژان و بازنبوونێ، دئاخڤم”(10). دیارە باندۆرا شەری د گۆتنێن مەزنان “شەر ژ بەتالیێ باشترە” دا دەربازبوویە، کو ئەڤە کارتێکرنێ ل سەر مرۆڤی ب دوو هێلان “ئاراندن و بەرهەمئینانێ” دکەت.گەوهەرێ مانا مرۆڤی ب خوە “حەزا هێزێ‌، نەکو یا ژیانێ”یە، لەورا نیتشە دبێژیت: “من ئیشارەتا ئاشتیێ نەدایە هەوە، بەلکو سەرکەتن، دڤێت کارێ هەوە خەبات و ئاشتیا هەوە ژی سەرکەتن بیت”(11)، لێ بەلێ ئێریک فرۆم دوو تێگەهێن “نیکرۆفیلی ــ Necrophilia” و “بیۆفیلی ــ Biophilous” دی بکارئینایە. مرۆڤێ نیکرۆفیلی حەز ژ کوژتن و تۆلڤەکرنێ دکەت، مرۆڤەکە ب کەش و بێهنا مرنێ دژیت، لێ کەسێ بیۆفیلی حەز ژ ئاشتی، ژیان و تەناهیێ دکەت. ل گۆر فروید ژی، دوو هێزان “کائۆس و ئیرۆس”(*) هەڤرکی ئێخستیە ژیانا مرۆڤاتیێ، کائۆس حەزێن مرنێ و ئیرۆس حەزێن ژیانێ‌یە. ئێدی دیرۆک ب تەڤنێن شەر و خوینا مرۆڤاتیێ، هاتیە رستن. ب ڤێ واتەیێ، د مێتۆلۆگیا یوونانی ژی دا، دەربازبوون ژ رەوشا کائۆس ــ Chaos ب پەیدابوونا ئێرۆس ــ Eros سەرهلدا، ئێرۆس واتەیا سیستەم و قانوونێن ژیانێ ددەت، لێ کائۆس ڤەژەنا شەر و پێکدادانێ‌یە.ب گشتی، پرسا سیستەمی، پرسەکا ئەستاتیکیە، ئەستاتیکا ب خوە ژی، بەشەکێ ژیانا رێکخستیە. ئەڤینی ژی دەرگەهەکێ رێکخستنێ‌یە، چونکو نێرگسیەتا ــ Narcissism مرۆڤی ب پرۆسێسا ئەڤینێ هاتە نزمکرن، لێ مخابن جڤاکا مە “تێکهلی، ئەڤینی و مرۆڤاتی”، بەر ب فۆرمێ بازارێ‌ڤە برینە، لەورا زمانێ تێکهلیان، بوویە “کرین و فرۆتن”! دیارە چەند پرۆسێسا هزر و فەلسەفێ کز ببیت، هند ژی ل هەمبەر پرۆسێسا کائۆس و پاشڤەروویێ سەردەست دبیت.پرسگرێکا شەری د مەژیێ گەلەک هشمەندان دا دەربازبوویە، مینا هزرا “ئاشتیا هەردەم”، یەکەم کەسێ ئەڤ هزرە پێشکێشکری بەیار دیبوا بوو، د پەرتووکا خوە “پرۆژێ ئاشتیا هەردەم ل ئورۆپا/ 1713” دا، کو کۆنفیدرالیەت د ناڤبەرا دەولەتێن ئورۆپی دا ب کۆنفرانسێن هەردەم پێشنیارکر. هەروسا کانت ژی، د پەرتووکا خوە “پرۆژێ ئاشتیا هەردەم/ 1795” دا، ل سەر هەبوونا دەستوورێ کۆمارێ و ئاشتیێ ب گرانی راوستیایە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، چەوا پشتگریا شەران هەیە، وسا ژی پشتگریا ئاشتیێ هەیە، چونکو “ئەرکێ دەسەلات/ حکوومەتێن مەدەنی نە هلدێرانا شەرانە، بەلکو بجهئینانا ئاشتیێ‌نە”(12). ئێدی فەلسەفێ ب درێژیا دیرۆکێ، پارادۆکسا ــ Paradox سەرەکیێن پرسا شەری کریە. مینا پارادۆکسا مێتافیزیکی، کو شەر بەشەکێ سەرەکیێ هەبوونا مرۆڤی‌یە “هێراکلیت، نیتشە و هایدیگەر”. پارادۆکسا سیاسی ژی، کو شەر کریارەکا سیاسیە/ رێکەکا رەوایا سیاسەتێ‌یە “مێکاڤیلی، هۆبز، مارکس و فۆکو” و پارادۆکسا ئێتیکی و قانوونی ل نک فیلۆسۆفێن چەرخێ ناڤین و نوو “ئوگستین، گرۆتیۆس و ولزار” بەرچاڤ دبیت.ب کورتی، شەر ل سەر سێ هێلان ” ئێتیک، سیاسەت و قانوون”، تەڤلی ژیانا مرۆڤی بوویە. لەورا ولزار دبێژیت: “ئەگەر ئێتیک د وارێ شەری دا هاتە بکارئینان، دێ د هەموو وارێن دی ژی دا هێتە بکارئینان”(13). شەر د چاخێ ئەقلێ ئامووری دا، ب تێکهلیێن “ئێتیک، سیاسەت و قانوون”ێ‌ڤە درستبوویە، کو نرخاندنا مژارێن ئێتیکی ب ناڤێ “دادپەروەری”، سیاسی ب ناڤێ “بەرژەڤەندی” و قانوونی ب ناڤێ “رەوایی” هاتیەکرن. خالا دادپەروەری/ مافداری، وەک ئەنجامێ بەرژەڤەندیێ گەلەکا گرینگە، کو چەوا شەرڤان بەشداری پرۆسێسا شەری ببن، ئەگەر مافداریێ د شەری دا نەبینن. لەورا ولزار دبێژیت: “هەموو رێک د شەر و ئەڤینیێ دا پەسەندن”(14).ب ڤێ تێگەهشتنێ، فیلۆسۆفێن بەرێ گەلەک پێداگیری ل سەر دەسنیشانکرنا واتە، دیاردە و جەمسەرێن گوهەرینێن هێزێ کریە. ب تایبەتی، فەلسەفا سیاسی پێکۆلا راڤەکرنا تێکهلیێن د ناڤبەرا “هێز و بهای” دا کریە. دیارە ئارمانجا راڤەکرنێن دوورهێلێن سیاسی ژی، بۆ گوهەرینا جەمسەریا دینامیکیا هێزێ‌یە. ئێدی فیلۆسۆفێن بەرێ، گەلەک دیالۆگ ل سەر تێکهلیا هێزێ ب ئاراستەکرنێن ژیانێ‌ڤە کریە. گەلێن پێشکەتی رۆلێ هێزێ د سیاسەتێ دا دبینن و گەلێن پاشڤەروو هێزێ ژ جەمسەرێن دینامیکی و سیاسی، دەربازی تێگەهێ دەمارگیری دکەن. ب ئەنجام، خواندنگەهێن ریالیستی، بەرەڤانیێ ژ گرێدانا واتەیا هێزێ ب مفا و سەردەستیێ ب ئاوایەکێ بلند دکەن.ل گۆر تێگەهشتنا نیتشەی، ژیان ب تەڤایا خوەڤە ل سەر هەڤرکی و شەران ئاڤا دبیت، کو تێکهلیەکا پێدڤی د ناڤبەرا “پاناڤا شەر و کارێ هونەری” دا هەیە(15). تاکو د پرۆسێسا شەران دا، زانین و شەهرەزابوون رۆلەکێ گرینگ دبینیت، کو رێبەریا شەری “زانین، هلبژارتن و بریار” هونەرە. لەورا شەر وەک پرۆسێس و هزر دبیتە هێڤنێ هونەری، هەر ل خوەداڤەند و پەیکەرێن کەڤنار بنێرە، تەڤ/ پرانی ڤەژەن و دەرهاڤێژێن خەیال و دوورهێلێ شەری بووینە. بنێرە “گلگامێش، ئێلیادە، کاوە، رۆستەم، هەرقەل، ئیمام عەلی و…”، پرن ژ خەیالا شەری و هێزێ. هونەر ل دەسپێکێ بۆ ئەستاتیکا و خوەشیا مرۆڤی نەبوو، بەلکو وەک چەکەکی/ ئالاڤەکێ هەڤیڤەندیێ د دەستێ مرۆڤی دا بوو، وەک هەڤرکیا دگەل “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤ”ان بوو. لەورا ئەرنست فیشەر دبێژیت: “هونەر… ئالاڤ/ چەکەکێ هەڤیڤەندێ، د دەستێ کۆمێن مرۆڤان دا، ژ بۆ هەڤرکیا مانێ بوو”(16). ئێدی ئەو گرینگیا خەلکێ کەڤنار ددا هونەری، ژ بەر کو هونەر وەک دەربرینێن شەری، ژیانا وان داگیرکربوو، چونکو مرۆڤێ کەڤنار هۆگرێ شەران بوو. هەر “موزیک، لەیزین، ستران و…”، بۆ گەرمکرنا مۆرالا شەران بوون، لەورا پەیکەرێن کەڤنار ژی “شێر، هەسپ، مار و…” بوون.دیارە مرۆڤ نکاریت بەحسێ شەر و هونەرێ یوونانی، بێی بەحسکرنا رۆل و کارتێکرنا ئەسکەندەرێ مەزن بکەت، چونکو بوویە هێڤێنێ “ئەفسانە، شانۆ، داستان و ئەدەبی”. ئەسکەندەر ژی، ب رێکا مامۆستایێ خوەیێ مەزن ئەرستۆ گەلەک حەز ژ ئەدەب و هونەری دکر، لەورا هەرتم لبەکا داستانا ئێلیادە دگەل بوو. ئێدی د دیرۆکا درێژا مرۆڤاتیی دا، ئەسکەندەر و ناپۆلیۆنی، رۆل و کارتێکرنەکا مەزن ل سەر خەیال و مژارێن رەوشەنبیریێ هەبوویە. بنێرە سەرکەتنا ناپۆلیۆن ــ Napoleon د شەرێ “ئێنا ــ Iêna/ 1806” ل نەمسا دا، گوهەرینەکا مەزن ئێخستە پرۆسێسا هزر و بیرمەندیا ئورۆپیان، سەرباری بنگەهەک بۆ شۆرشا فرەنسا 1789 ژی دانا(*).پشتی شەرێ جیهانێ یێ دووهەم، پرۆسێسا شەرێ گەرم، دەربازی شەرێ سار “1947 ــ 1991” بوو، پاش تێگەهێ “شەرێ سار”، وەک دەستەیا د ناڤبەرا هەردوو تێگەهان “شەر و ئاشتی” دا هاتە بکارئینان. ئانکو پشتی شەرێ سار، رەوشەنبیری زالی سەر ئیدیۆلۆگیێ بوو، کو تەڤلی هزرا تێکهلیێن رەوشەنبیریا بوو. ب ڤێ واتەیێ، تێگەهێ “هەڤرکیا کولتوران”(*)، وەک ئەلترناتیڤێ “شەرێ سار ــ Guerre Froide” هاتە بکارئینان(*). پشتی قووناغا شەرێ سار، هەڤرکی کەتە د ناڤبەرا دوو تێگەهان “ئیدیۆلۆگی و رەوشەنبیری” دا، وەک ئەنجام ژی هەڤکێش ب لایێ تێگەهێ رەوشەنبیری‌ڤە ئالیسەنگبوو. ئێدی “ناسنامە، دەسەلات و جیهانگیریا رەوشەنبیریێ” بەردەستبوو. مرۆڤ دکاریت بێژیت، پشتی شەرێ سار، شۆرشا رەوشەنبیریێ ل جیهانێ و ب تایبەتی جیهانا سەرمادار دەسپێکریە، کو ل هزارا سیێ ب “هەڤرکیا کولتوران/ رەوشەنبیریێ” دهێتە بناڤکرن. لەورا فوکویاما ــ Fukuyama دبێژیت، دەرئەنجامێن شەرێ سار نە مینا شەرێن دی‌نە، بەلکو ب دەسپێکرنا شەرێ سار، داویا ئیدیۆلۆگیا و هزرێن مەزنە، سەردەمێ دیمۆکراتی و دەسەلاتێن لیبرالە، چونکو ئەو شەرێن ل رۆژهلات دهێنەکرن، رۆژئاڤای ژ وێ قووناغێ دەربازبووینە. ب ئەنجام، شەرێن رۆژهلات، شەرێن کەڤنەشۆپیا دیرۆکێ‌نە.ب سەرهەڤی، مەبەست ژ “داویا دیرۆکێ/ 1992″/ فوکویاما ــ Fukuyama سەردەستیا دیمۆکراتی و لیبرالیزما رۆژئاڤایە، کو ئێدی شەر و هەڤرکیا ئیدیۆلۆگی و ئابۆری نەما، بەلکو شەرێ کولتوران/ ئۆلانە، ئەو ژی د ڤێ هێلێ دا کولتورێ رۆژئاڤایێ سەردەستە. ب ڤێ تێگەهشتنێ، جیهانا “یەکەم، دووهەم و سێهەم” نەما، بەلکو یەک جیهان یاکو دێ ب هەڤرکیا کولتوری/ ئۆلی بەردەوامی پێ هێتەدان، مایە. لەورا هونتنگتۆن دبێژیت، مەترسی ل سەر رۆژئاڤا ژ لایێ ئەرەبان/ ئیسلام و چین/ کۆنفشیوس‌ڤە، کو تەڤلی باژارڤانیا رۆژئاڤا/ دیمۆکراتی و لیبرالیزمێ نابن، هەیە.مرۆڤ دکاریت ل داویێ بێژیت، جاران شەر د ناڤبەرا دەولەتان/ گەلان دا بوو، بەلێ نوکە شەر د ناڤبەرا “گەل و پێکهاتێن”/ ناڤ دەولەتەکێ/ شەرێ گەلێری دایە! ژ بەر ڤان ئەگەرێن تراژیدی و دەردەسەریا دەڤەرێ، گەلێ مە د ناڤبەرا کولتورێ “تڤەنگ، گێسن و هەلبەستێ” دا پەروەردە بوویە، کو راستی گرانترین شەرێ دگەل خوەیاتیا خوە هاتیە. ئەڤ شەرە هێشتا ب داوی نەهاتیە، لەورا ئەم تەڤ ل بەندێ‌ینە. ب کورتی، پشتی بوویەرێن 11 سەپتەمبەرا 2001، رۆژئاڤا ژ فەلسەفا ئەقلانی “لۆک و کانت”، دەربازی فەلسەفا هێزێ “هۆبز، نیتشە و مارکس” بوو.ژێدەر و دەهمەن1) د. سیار الجمیل ـــ الحرب: ظاهرة تأریخیة/ مدخل من أجل فهم سوسیولوجي ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص20.*) ڤان پاشخانان وەکر داروین بێژیت: “هەڤرکی ژ پێخەمەتی مانێ”، مەزلووم دوغان بێژیت: “بەرخوەدان ژیانە” و ئیبراهیم ئەحمەد ژی بێژیت: “نەژی بۆ مرنێ، بمرە بۆ ژیانێ”!2) د. جیهان ملحم ـــ العلم و الحرب ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص238.3) هاشم صالح ـــ الانتفاضات العربیة/ علی ضوء فلسفة التأریخ ـــ دار الساقي، ط1، بیروت ــ لبنان، 2013 ص343.4) د. سیار الجمیل. ژێدەرێ بەرێ، بپ8.5) د. عبدالرحمن التلیلي ـــ الحرب معضلة ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص79.6) عبداللە العروي ـــ ثقافتنا في ضوء التاریخ ـــ المرکز الثقافي العربي، ط4، بیروت ـــ لبنان، 1997 ص82.7) د. غانم هنا ـــ مفهوم الحرب بین نیتشة و هیدجر ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص41. د. غانم هنا. ژێدەرێ بەرێ، بپ43.9) د. غانم هنا. ژێدەرێ بەرێ، بپ43.10) د. عزیز الحداد ـــ العالم العربي في ضیافة العدمیة ـــ دار التنویر للطباعة و النشر و التوزیع، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2011 ص114.11) فريدريك نيتشه ـــ هكذا تكلم زرادشت ـــ ترجمة: فلیکس فارس، دار القلم، بیروت ـــ لبنان، 8193 ص198.*) دیارە تاناتۆس ــ Thanatos ژی، وەک خوەداڤەندێ مرنێ، ل نک یوونانیان هاتیە بکارئینان.12) عبدالمعطي محمد ـــ الفکر السیاسي الغربي ـــ دار المعرفة الجامعیة، الاسکندریة، 1993 ص170.13) د. الزواوي بغورة ـــ مسألة الحرب في الفلسفة المعاصرة/ الحرب العادلة مثالا ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص56.14) د. الزواوي بغورة. ژێدەرێ بەرێ، بپ57.15) د. غانم هنا. ژێدەرێ بەرێ، بپ43.16) ارنست فیشر ـــ ضرورة الفن ـــ ترجمة: أسعد حلیم، الهیئة المصریة العامة للکتاب، القاهرة ـــ مصر، 1986 ص47.*) ب راستی، پشتی هەوێن ناپۆلیۆن/ 1789 ــ 1801 ل مسرێ و وەلاتێن شامێ، بوونە ئەگەرێن رێنیسانسا ئەرەبان، چونکو ب هاتنا ناپۆلیۆنی بۆ مسرێ ئەکادیمیا زانیاری ل مسرێ مینا یا فرەنسیان هاتەدانان، موزەخانە، گرۆپێن شانۆیێ و دوو رۆژنامە، ب زمانێ (ئەرەبی و فرەنسی) هاتنە وەشاندن.*) یەکەم جار “هەڤرکیا کولتوران” بەرنارد لویس ــ Bernard Lewis/ 1957 دیرۆکڤان و رۆژهلاتناسێ ئنگلیزی/ ئەمریکی بکارئینایە و پاش ساموئێل هانتینگتۆن ــ Samuel Huntington بکارئینا و ل سەر ناڤێ وی ناڤداربوویە.*) تێگەهێ “شەرێ سار”، پشتی شەرێ جیهانێ یێ دووهەم “1947 ــ 1991″، وەک شەرێ ئیدیۆلۆگی و سیاسی د ناڤبەرا هەردوو بلۆکان دا هاتیە بکارئینان. هندەک ژێدەر ژی دبێژن، ئەڤ تێگەهە بۆ جارا یەکەم ئەمیرەکێ ئیسپانی/ خوان مانویل/ سەدێ چواردێ زاینی بکارئینایە، ژ بۆ کێشێن د ناڤبەرا شاهێن ئیسپانی یێن کاتۆلیک و موسلمانێن ئەندولس و باکورێ ئەفریکیا دا دهاتەکرن. بنێرە د. عبدالرزاق الدواي ـــ الخطاب عن “حرب الثقافات” في الفکر الغربي/ نماذج من الفکر الأمریکي المعاصر ـــ مجلة عالم الفکر، المجلد 36، العدد 2، کویت، 2007 ص139 (الهامش).محسن ئۆسمانبەرلین، 2021.02.16