چیا نهێلی
پشتی بۆرینا ٣٠ ساڵان بسەر سەرهلدانا عێراقێ و کوردستانا باشور دا ، ئەڤ دەمێ درێژ پێویستی ب ڕاوەستەنەکێ هەیە و هند نێرینین سەرپێ و سڤک هیە، لسەر ڤی بۆیەرا دیرۆکی، لێ بەری بەحسێ ناڤەرۆکا وێ بۆیەرێ بکەین پێویستی ب چەند پێنیاسینەکان هەیە، دڤێ بهێ زانینن سەرهلدان چییە؟ پێشمەرگێ چیان کییە و یێ شار کییە؟
سەرهلدان: تەڤگەرا گەل لدژی ستەم و زۆرداریێ یە
پیشمەرگێ چیان: کەسێن کۆ ژناڤا گەل خوە دایە ئالیەکی و ل هەمبەر زۆردەستیەکێ پشتەڕی بوونە و گیانێ خوە کرییە قۆربان بۆ دۆزەکێ و بەرەڤانیکرن ژ مافێن مللەتەکی.
پێشمەرگێ شار یان باژێری: ئەو کەسن یێن کۆ د ناڤا گەلدا و ل هەمبەر ستەم و زۆرداریێ ددەما پێویستدا بەرەڤانی کری، بێی کۆ دۆژمن حەسابا پێشوەخت بوو کربیت.
هەر کەس دزانینت کۆ سەرهلدانا گەلێ عێراقێ د ساڵا ١٩٩١ێ دا، دەرئەنجامێن داگیرکرنا ڕژێما سەدامی بوو یا دەولەتا کۆێتێ و ژ ئەنجاما غرۆرا ڕژێمی یا بداوی هاتنا شەرێ ٨ ساڵان یێ لگەل ئیرانێ، کۆ ڕژێما سەدامی وەها نرخاند کۆ ئەو د شەڕ دا سەرکەفتی دەرکەتینە بێ ی کۆ لیکۆلینەک و لخوە ڤەگەریانەکا زانستی بکەت کو د وان ساڵێن شەر دا ژیرخانا عێراقێ یا جڤاکی، ئابۆر و سیاسی تێکجوو بوو.
هەڤپەیمانیا ناڤنەتەوی ب سەرۆکاتیا ئەمەریکا بهارا سالا ١٩٩١ێ ب هیرشێن لەشکەری عیراق ژ کوێتێ دەرخست، مللەتێ عیراقێ ب عەرەب و کورد ڤە، ئەڤ یەک ب دەرفەت زانی و سەرهلدان.
لێ هەم ل باشورێ عیراقێ و هەم ژی ل باکور – کوردستانا عیراقێ – نە د ئامادە بوون بۆ ڤێ سەرهلدانێ کارەکێ دەمۆدەست ڕوودایی بوو، لەوان ئەنجام ژی سەرنەکەفتن بوو.
ئەم بهێێن سەر تێگەها پێشمەرگێ چیان و یێ شارا.
هەلبەت پێشمەرگە جیێ ڕێزێ و بەرزراگرتنێ یە، لی دڤێت ئەو ژی بهێت زانین کۆ هەر کەسێ ل چیان بوو و تڤەنگ دابوو ملێ خوە نە پێشمەرگە بوو، لسەر ناڤێ پێشمەرگەی گەلەک تشت تێکەلی یەک ببوون و ئارمانجا بوونا پێشمەرگاتیێ نە وەکی یەک بوو، پرانیا کەسێن نبوون پێشمەرگە ژ شەرێ عیراقێ و ئیرانێ ڕەڤیا بوون و خوە دابوون چیا، هەبوون ژی ئارمانجێن جڤاکی و سیاسی لپشت بوون، وەکە نموونە، گەلەک کەس یێن کۆ پاشی بوونە بەرپرس ژی، ژ ئارێشەیێن جڤاکی یێن وەکە خۆینداری، میرکۆشتن، ژن ڕەڤاندن و شەرێن ئۆجاخ و، گۆندیاتی و عەشیریێ خوەدابوون چیان و لسەر ناڤێ پێشمەرگەی خەبات دکر. لێ دیسان گەلەک کەسێن کۆ ل چیا بوون و تڤەنگا کوردینێ هلگرتبوون دا خانا خیانەتێ دا بوون و دەست لگەل دامو دەزگەهێن ڕژێمێ هەبوون و مۆچەیێ گەلەک کەسان ژ وان بەرپرسان ژ دئیرەیێن ئەمن و ئیستیخاباراتا ڕژێم بەعس دگەهشتن وان ل چیان.
هەلبەت پشتی هێرشین ئەنفالان، هەژمارەک گەلەک کێم یا پێشمەرگەی ل چیان مابوو، بەردەوامی دا خەباتا خوە. یێن دی پرانیا وان ل ئیران و ترکیێ د کەمپاندا مابوون و بەشەک ژی خوە گەهاند ئەورۆپا. ڕستیا تەحڵ ئەوە کۆ پێشمەرگەی ب تایبەت ل پارێزگەها دهۆکێ دشیێن بێژین کۆ چ ئامادەکاریێن پێشوەخت ژبۆ سەرهلدانا ١٩٩١ێ نەکربوون، گەل سەرهلدا ئەو ژی هاتن خوە گەهاندن سەرهلدانا گەل. هەلبەت ئەم دشێێن ڤان گۆتنان ب نموونەو ناڤ بۆ دیرۆکێ تۆمار بکەین لێ د ڤێ گۆتارا کورتدا نە جهێ وێ یەکێ یە.
پێشمەرگێ ىاژێر یان شار: ئەز دکارم بێژم کۆ کەسێن وەلاتپارێز، کارمەنداێن دائیرەیان، فەوجێن جاشان یێن کۆ د دەمەک نازک و ژ مەجبۆری چەک هەلگرتی و ئەو لەشکەرێن کورد یێن د ناڤا سۆپایێ عیراقدا ئەفسەر و سەرباز بوون. ڕۆلەکێ گەلەک ژێهاتی و چالاک د سەرهلدانا ١٩٩١ێ دا هەبوو. مە دیت ژی دەما کۆ پێشمەرگێ چیان بێ پلان و ئامادەکاری هاتین و فیشەک د ڕەختێ واندا نەیی، پێشمەرگێ باژێر دەست هلاند و چاکتر ژ پێشمەرگێ چیان بەرەڤانی کر، ب تایبەت فەوجێن چەتان یێن کۆ ڕیژەکا بلند کوردپەرەوەر بوون لێ ژ مەجبۆری چەک هەلگرت بوو و د دەما پێویستدا ژی دەست هلاند، هەروەها وان ئەفسەرێن کۆ د لەشکەرێ عێراقدا بوون د سەرهلدانێ دا وان پلانا شەری و بەڕەڤانیکرنێ دانا، ئەو بوون یێن تانک و پانزەر د هاژۆتن و جۆرێن نۆ یێن تۆپخانا عێراقێ ێین کۆ کەتبوون ددەست گەلدا بکار تینان و هەتا ڤێ داویێ ژی یێن کۆ ڕۆل د ناڤ ڕێزێن پێشمەرگەکێ نیڤ-نیزامیدا هەیی هەر ئەو ئەفسەرێن بەری یێن ژ لەشکەرێن عیراقێ سالا ١٩٩١ێ یاخی ببوون و سەری هلدا بوون.
ب هەڤۆکەک کورت دشێم بێژم، نە هەر کەسێ ل چیا تڤەنگ ب ملی ڤە پێشمەر بوو، نە ژی هەر کەسێ ل شار و باژاران تڤەنگا حکۆمەتێ هەلگرت بوو جاش بوو، ئۆ نە هەرکەسێ جاش ژی پێشمەرگێ شار بوو، هەبوون خائینێن گەلێ خوە هاتا سەر هەستی و توانانێن مەنز د ئەنفالاندا ئەنجامدانە، دڤێت ئەڤە ب زەلالی بهێتە دیتن.
هەروەها خالەکا دی یا گرنگ وەکە من دیتی و شاهدی بۆیەرێ ب تیایبەت ل دهۆکێ و د گەلەک جڤینێن بەرپرسێن بەرەیێ کوردستانیدا بەشدار بووم د ڕژێن ١٧ – هەتا ڕەڤا گشتی چیبوویێ بەشدار بووم، یێن کۆ پێشمەرگە بوون و ژ چیا هاتبوون گەلەک ب خەمساری و بێ پلانی تەڤ دگەریان، لێ یێن کۆ د ناڤا گەلدا بوون، ب شەهرەزاتر و رێکۆپێکتر پلانا بەرەڤانی و ئیدارە کرنێ هەبوو.
ب نێرینا من یەک ژ خەلەتیێن سەرهلدانا کوردستانا باشوور ئەو بوو دەما پێشمەرگێ شار خوە ڕادەستی پێشمەرگێ چیان کری، هەتا ڕۆژا ئیرۆ ژی ئەو خەلەتی یا دیارە و باندۆرا خوە لسەر گەندەلی، بێ ئیدارەیی و بێ ستراتیژیا هەرێما کوردستانێ هەیە. ئەڤە ناهێت وێ واتەیێ کۆ پێشمەرگە د دلسۆز نەبوون نەخێر، دلسۆزیا پێشمەرگان بێ سنۆرە، لێ پرانیا بەرپرسێن وان پراسی خوار و نە د ئاستێ گەلدا بوون.
ئەو گەلێ ل باژێران پەروەردە ببوون و گرنگیا باژێرڤانی دزانی ل دۆزا مللەتێ خوە خۆدان دەرکەت.
د سەرهلدانێ دا کوردستانەکا ئاڤەدانکری کەتە دەستێن کوردان، لێ مخابن بێ پلانی و خەمساریا وان کوردستان بێی ژێرخانەکا مۆکم یا ئیداری، ئابۆری و سیاسی هێلا، میناکا هەری زیندی ژی بەرپرسێن پێشمەرگە و پارتیێن سیاسی، ب تیابەت پارتی و یەکێتی نیشتیمانی ڕۆل د وێرانکرنا ژێرخانا جڤاکی و ئابۆریا خەلکێ کوردستانێدا هەبوو.
یەک: فرۆتنا وان هەمی ماکینە، بلدۆزەر، شەفەڵ و ئامیرێن دی یێن یێن کۆ ب هەزاران ل کوردستانێ مانبوون ب تایبەت ل فرۆکەخانا بامەرنێ و سەدا بێخمە، هەر هەمی فرۆتنە ئیرانێ، ئیرانێ ژی ب زانابوون پلان دانابوو، ژبۆ کرینا وان ماکینەیان، ب وان ماکینان کورد دکاریبوون کوردستانێ ئاڤەدان بکەن.
دوو: وێرانکرنا ژێرخانا جڤاکی، پارتی و یەکێتی نیشتیمانی ئەڤ مللەتە کرە دووبەش و کرە نەیار ل هەمبەر ئێکدوو و باوەری نەما، کەرب و کین پەیدا کر، ئەو جڤاکا ژبۆ کوردایەتیێ یەکگرتی، ژبۆ حزبایەتیێ و لایەنگریا حزبی ژێک ڤەکر و هەلوەشاند.
نڤێسین: چیا نهێلی