حسێن تاهر هروری
شۆرەش خەباتەکە ب پلان و هەڤگرتنا مللەتەکی یان چەند مللەتان دهێتە کرن ژبۆ ئارمانجەکا مەزن وەک سەرخوبوونێ، رۆخاندنا دکتاتۆران، گوهارتنا سیستەمێ حوکمرانیێ، گوهارتنا حوکمدارێن خراب دز و گەندەل یان ژبۆ دەستکەفتنا مافێن رەوا یێن کێم نەتەوەیان و گەلەک ئارمانجێن دی. ئەرێ سەرهلدان شۆرەش بوو؟ سەرهلدان شۆرەشەکا نە پلانکری و دووم کورت بوو، ئەم دشێین بێژین وەرگەریانەک یان وەرچەرخانەک بوو بۆ کوردان، بۆچی مە گۆت نەپلان کری بوو؟ بەردەوامی یا جەنگ و شەرێن هەشت سالی یێن د ناڤبەرا عێراقێ و ئیرانێ دا، عێراق د گەلەک بواران دا لاواز بوو، هێزا لەشکەری گەلەک ژ ناڤ چوو، چەکێن گران گەلەک کێم بوون، دەڤەرێن کوردستانی گەلەک کەفتنە بن زالگەها کوردێن شۆرەشگێر کوردێن نەڤیان بۆ عێراقێ شەری بکن و خوە بۆ بدەنە کوشتن، هندەک ژ نەچاری بوونە چەتە و گەهەژتنە سەرۆک جاشان، هندک ژی بوونە جاش، هندەک ژی گەهەژتنە رێزێن پێشمەرگەی و بوونە شۆرەشگێر، شۆرەش بهێز کەفت، لێ پشتی شەرێ عێراقێ و ئیرانێ بدوماهی هاتی، هەر ئێکسەر عێراقێ بەرێ هێزێن خوە هەمیان پێکڤە دا دەڤەرێن رزگارکری یێن د بن زالگەها کوردێن شۆرەشگێر ڤە ب هەڤکاریا جاش و خاینان چامەیا ئەنفالێ و فەرمان ب سەرێ کوردان دا ئینان هەلبەت ب چەکێن قەدغەکری و تانک و فرۆکەیان و چەکێن گران ل دژی کوردێن لاواز و خودانێن تڤەنگێ و چەکێن سڤک ب هزاران کورد شەهید و دەربدەربوون ئەو بوو دەڤەر هەمی هاتە بەردان و شۆرەشا چەکداری راوەستیا، بێهنا سەدامی بێی شەر نەدهات، تاکو سالا ١٩٩١ێ شەرێ کەنداڤی یێ ئێکێ هێزێن عێراقێ هێرشکریە سەر کوێتێ و هەمی داگێکری و هندەک ژ ئاخا عەرەبستانا سعودی ژی گرتی، دەڤەرێن کوردنشین ل عێراقێ ژ هێزێن عێراقی بۆ برنا شەری ل دژی کوێتێ هاتە ڤالەکرن و هێزەکا گەلەک کێم و لاواز ما ل دەڤەرێ، کوردان ئەڤ ڤالەهیە بۆ خوە ب دەلیڤە دیت ژبۆ سەرهلدانەکا گشتی ل دژی رژێما سەدامی، ئەو بوو ل ئادارا سالا ١٩٩١ێ سەرانسەری هەرێما کوردستانێ سەرهلدا ل دژی رژێما بەعس، هۆکارێن سەرهلدانێ چ بوون؟ ـ کوردێن دلسۆز و کورد پەروەران ئەو چامەیێن رژێما سەدامی ئیناینە سەرێ کوردان، ئەو ستەم و زۆزداریا ل سەر کوردان، ئەنفالا ١٩٨٨، ژەهربارانکرنا حەلەبچە، قرکرنا بارزانیان، فەرمانا سەرێ فەیلیان، وێرانکرن و کاڤلکرنا ب هزاران گوندێن کوردان و بنپێکرنا مافێن رەوا یێن کوردستانیان هەمی ل بەر جاڤان بوون و ژبیرنەکربوون هندەک روودان ژ وان هێژ دگەرم بوون، ل هیڤیا دەلیڤەکی بوون بۆ بهلکەڤیت دا سەر هلدەن و داخوازا مافێن خوە بکەن. ـ جاش و سەرۆک جاشان، خوەفرۆشان گەلەک ژ وان ل دووڤ گازیا سەدامی نەچوون، بەشداری شەرێ کەنداڤێ نەبوون، ژبەرکو شەرێ کەنداڤێ شەرێ مان و نەمان بوو، یان دێ هێیە کوشتن یان دڤێت ژ شەری برەڤی، ئەوان دزانی حوکمێ سەدامی ژ ناڤ ناچیت و سەدام تۆلا خوە بۆ وان ناهێلیت، پشتی شەرێ کەنداڤێ سەدامی ئێدی پێدڤی ب وان نابیت ئەوان زانی دێ هەمی دەستکەفتیێن وان ژ دەست دەرکەڤن و رۆلێ وان د عێراقێ دا نامینیت و گەلەک ب ناڤێ خیانەتێ دێ ژ ناڤ هێنە برن و سزادان، ژ ترسێ و بێهیڤیبوونێ نەچاربوون هەڤبگرن و ل سەدامی خاین ببن و بەشداری سەرهلدانێ ببن. ـ بەشەکێ دی ژ کوردان کەفتبوون د ناڤبەرا نال و بزمارێ دا، رۆلێ وان د حوکمەتا عێراقێ دا هەبوون وەک فەرمانبەرێن حوکۆمی و حزبی، نەدزانی چبکەن، ئەو ل دژی سەدامی راببن پاشی هەکو سەرهلدانێ سەرنەگرت دێ کەڤنە بەر سزایێن رژێما سەدامی، ل گەل سەرهلدانێ نەبن پاشی کورد دێ وان ب خاین ل قەلەم دەن و دوور نینە بهێنە سزادان ژی، بتنێ خوە دپاراست و گەلەکان خوە دڤەشارت، ل دەڤ کوردان کورد بوون و ل دەڤ بەعسیان بەعسی بوون. ـ رۆلێ کوردێن ئاوارە و سەرکردێن کورد و پارتێن کوردستانی د سەرهلدانێ دا، مە ئاماژە دایە وێ چەندێ کو شۆرەشا چەکداری ل دەڤەرێ نەمابوو پشتی ئەنفالا ١٩٨٨ێ هەمی ئاوەرەی ئیرانێ و عێراقێ ببوون، هەکو پەیوەندی ژی ل گەل کوردێن خوەجهـ یێن هەرێما کوردستانێ دا هەبان گەلەک دکێم بوون و نەپەیوەندیێن شۆرەشگێری بوون، پارتێن مە یێن کوردستانی تایبەت پارتی و یەکێتی گەلەک سیناریویان دگێرن کو بەری سەرهلدانێ وان پەیوەندی ل گەل هندەک سەرۆک جاشان و کوردێن هەرێمێ هەبوون و پلان دگێران بۆ سەرهلدانەکا گشتی، لێ ئەڤ پەیوەندیە چەند راستبوون یان د چ ئاست دا بوون، یان چ پلان هاتبوونە کرن کەس وێ بدروستی نزانیت. ڤان هۆکاران هەمیان کورد پالڤەدان بۆ سەرهلدانەکا گشتی، ل پێنجی هەیڤا ئادارێ ل رانیا دەستپێکر و ل ٢٢ هەیڤا ئادارێ ل کەرکۆکێ بدوماهی هات، دەڤەرێن کوردستانێ هەمی کەفتن بن زالگەها کوردان، لێ مخابن ژبەر کو چو پلانێن دروست بۆ سەرهلدانێ نەهاتبوونە کرن، کەسێن خودان هێز و شیان مانە ب دزیێ وشەلاندنا دەزگەهێن حوکمەتێ ڤە، هێزێن ئەمنی و پاراستنێ نەبوون، هەر کەسەکێ شیابا چ بربا و دەستێ خوە دانابایا سەر دا بۆ وی مینیت و ب کەیفا خوە سەرەدەری ل گەل دکر، کوردینی ژبیرا هەمیان چوو مانە ب دزییا کەلەپوورتی و بازرگانیا دەستکەفتیێن چەکی و ئاموورێن پیشەسازی و چاندنێ ڤە، لێ گەلەک نەڤەکێشا سەدامی ل کوێتێ شکەستن خوار پشتی هێزێن هەڤپەیمانان هێرش کرینە سەر هێزێن عێراقی و کوێت ژ بن داگێرکریا سەدامی رزگارکریە ڤە، سەدام نەچارکر هێزێن خوە ڤەکێشت، ئەو هێزێن عێراقی یێن ماین بەرێ وان جارەکادی دا ڤە سەر هەرێما کوردستانێ هەرێم جارەکا دی بۆ رژێما سەدامی هاتە بەردان و کۆچا ملیۆنی پەیدا بوو، کورد هەمی پێکڤە ب ملیۆنان دەربدەری ئیرانێ و ترکی بوون ل ڤێرێ سەرهلدان بدوماهی هات. ئەنجامێن سەرهلدانێ: ـ کوچا ملیۆنی ئێک بوو ژ ئەنجامێن سەرهلدانێ، ل جیهانێ هەمیێ دەنگڤەدا، ئاسایشا ناڤدوەلی و یوئێنێ سنۆرەک بۆ هێزێن عێراقی داناند، بریار هاتە دان نابیت هێزێن عێراقێ ژ خەتا سیهـ و شەش دەرباس ببن، ل گۆرەی ڤێ بریارێ هەر سێ پارێزگەهین هەرێمێ (هەولێر، دهۆک و سلێمانی) ب بەردکەڤن، ئەڤە باشترین بریار بوو د دیرۆکا کوردان دا بۆ بەرژەوەندیا کوردان هاتیە دان،
باشترین دەلیڤە بوو بۆ کوردان لێ مخابن کوردان وەکو پێدڤی نەزانیە سەرەدەریێ ل گەل بکەن و نەشیاینە ب دروستی بۆ خوە کار پێ بکەن، کورد ژ لایێ هێزێن هەڤپەیمانان ڤە هاتنە پاراستن، هەمی ژ دەربدەریێ ڤەگەریانە ڤە هەرێما کوردستانێ و هاریکاریێن مرۆڤانی بۆ ژ لایێ رێکخراوێن جیهانی ڤە هاتنە دان. ـ دەلیڤە بۆ هەمی پارتێن کوردستانی هاتە ڤە دان بارەگایێن خوە یێن فەرمی ڤەکەن و رێکخستنێن خوە نوو بکەنەڤە و جارەکا دی هەمی رابنەڤە سەر پیان و گەلەک پارتێن دی هاتنە دامەزراندن و هندەک پارتان ژی هەڤگرتن ل گەلێک کر، هەر پارتەکێ ل گۆرەی هێز و شیانێن خوە ب ئازادی چالاکیێن رێکخستنێ د ناڤ جەماوەری دا کرن. ـ پارتێن خودان هێز و جەماوەرەکێ مەزن (پارتی و یەکێتی) ب هێزێ دەست داناندە سەر دەزگەهێن میری و خوە وەک دەستهەلات ئیناندە پێش لێ پشتی چ؟ پشتی فەرمانبەری هەمی هاتینە شەلاندن و گەلەک هاتینە سۆتن و ژناڤ چوون، هەر ل دەستپێکا هاتنا وان و دەستهەلاتا وان هندەکان دەست ب دزیێ و تالانکرنا مالێ گشتی کر، هەر تشتێ باش و بکێرهاتی هەمی دزی و بەرێڤەی ئیرانێ کر بۆ بەرژەوەندیێن خوە و پارتێن خوە فرۆتن، ئەڤێ چەندێ زیانێن گەلەک مەزن ل هەرێمێ کرن و بێئۆمێدی ئێخستە د ناڤ خەلکێ دا. ـ بەرەیێ کوردستانی ئەوێ ل گۆلانا سالا ١٩٨٨ێ هاتییە راگەیاندن کو ژ هەشت پارتێن باشۆرێ کوردستانێ پێکدهات، ئەو ژی ئەڤە بوون (پارتی دیموکراتی کوردستان ، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، حزبی سۆسیالستی کوردستان، پارتی سۆسیالستی کورد/پاسۆک ، پارتی گەل ، حیزبی زەحمەتکێشانی کوردستان ، حیزبی شیوعی کوردستان، بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری) بەرەیێ کوردستانی هاتبوو دامەزراندن ژبۆ خەباتەکا هەڤگرتی و هێزەکا گشتی ژ هەمی لایان ڤە پێکهاتی بۆ بەرهنگاریبوونا هێرشێن رژێما بەعس، پشتی سەرهلدانێ گەلەک مفا ژ بەرەیێ کوردستانی هاتە دیتن، وەکو تشتەکێ بەرهەڤکری کەفتە کاری و بزاڤێن وان گەلەک د چالاک بوون ژبۆ دامەزراندنا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ و رێکەفتن و هەڤگرتنا ئارمانجێن وان ل سەر فیدرالیێ و خوەسەریا رێڤەبەریا هەرێمێ، ئەو بوو ل هەرێما کوردستان ل گولانا سالا ١٩٩٢ێ، یەکەمین هلبژارتن هاتنە ئەنجامدان و ب فەرمی ژ لایێ یوئێنێ و هێزێن ناڤدوەلی ڤە دان پێ هاتە دان و کورد بوونە خودانێن قەوارەیەکێ سیاسی ل جیهانێ، هەر چەندە هەلبژارتن گەلەک ب سەرکەفتیانە برێڤەچوون لێ پارتی و یەکێتی ب ئەنجامێن هلبژارتنان درازی نەبوون و کەفتنە کێش و بێشان ل داویێ ب نیڤ نیڤ رێکەفتن، هەلبەت ئەڤ پێنگاڤە ب دلێ داگێرکەرێن کوردستانێ نەبوو تایبەت ترکی و ئیرانێ، ل هەر چار پارچەیان ل دژ دەرکەفتن و کەفتنە بەر دارێژتنا پلانان ل دژی ڤی قەوارەیێ سەربخوە، پشتی نەشیاین راستەوخوە باندۆرێ ل هەرفتن و ژناڤبرنا ڤی قەوارەی بکەن ب سیاسەتا خوە کەفتنە بن هنگلێن پارتێن کوردستانی و تا رادەکێ باش شیان بن هنگلێن وان پوڤدەن و ناکوکیان بێخنە ناڤ هێزێن کوردستانی دا و ل هەڤدوو بکەنە دوژمن، گەلەک پلانێن وان سەر گرتن شەرێ براکوژیێ دەستپێکر د ناڤبەرا (پارتی و یەکێتیێ، پارتی و پەکەکێ، پەکەکێ و یەکێتیێ) ب هزاران لاو و گەنجێن کورد ژ هەمی لایان بوونە قوربانی و کورد گەلەک بۆ پاشڤە زڤراندنە ڤە. ئەڤرۆ ژی ئەم یێن دبینین ئەو خەباتا شەرێ چەکداری یا هەر دوو شۆرەشێن پێشکەفتن خواز شۆرەشا ئیلۆنێ و گولانێ هاتیە کرن هەمی ب بەر ئاڤێ دا چوون ئەو ئارمانج و دورشمێن وان هەلگرتین هەمی هاتنە ژبیرکرن، ئارمانجێن وان بووینە گرتنا کورسیێ و کا کی دێ پتر دەستێن خوە دانیتە سەر سامانێن هەرێمێ و بدزیت، مخابن هەمی بوونە گۆری دز و گەندەلان و ناکوکیێن د ناڤبەرا هێزێن کوردستانی