محسن ئوسمان
ئەز باورم ئەگەر سەرهلدانا ئادارا 1991 ل ساال 2003 هاتباکرن دا گەلەک باشتر بیت، چونکو د
ڤان 12 ساالن دا، گەلەک کەنالێن تێکهلی و گەهاندنێ بەردەستبوون. هەر چنەبا خەلکی هند ب
ئاوایەکێ دلی تەڤل و پێشوازیا سەرهلدان و پارتێن کوردی نەدبوو. لەورا ئەڤا ئیرۆ ئەم دبینین،
خەلک د هوندر و مۆراال خوە دا شکەستینە. ژ بەر هندێ، چادرا بێهیڤیبوونێ ل هەردەرێ هاتیە
ڤەدان.
ب ڤێ یەکێ، ئەم ل سەرهلدانا 1991 ب گەشبینەکا مەزن راستی ئیرۆیەکا ئالۆز و دژوار هاتین،
چونکو سەرخوەشیا سەرهلدانێ یا بێ پرۆژە و پالندارێژی بوو. مە ژ خوە نەپرسی، گەلۆ رژێم وەک
سەر یان ئەقل و سیستەم ب داوی هات؟ ئەرێ تاکو جڤاک و سازی دگەهنە ئاستێ خەونێن
سەرهلدانێ، دێ ریفۆرم و شۆرش دبەردەوام بن؟ ئەم ب هشمەندی و پاشخانێن خوەیێن هەژار،
راستی بوویەر و دیمەنێن ئالۆزێن دەڤەرێ و رۆژهالتا ناڤین هاتین. لەورا ئیرۆ ئەم خوە ل هەمبەر،
راڤەکرنا ڤان بوویەرێن تێکهلکێش الواز و قەلس دبینین. دیارە ل رۆژهالتا ناڤین وەک گەلێن
جوتیاری، پتر پالپشتی ل سەر هێزێ کریە، ژ بەر هندێ ژی فۆرمێ کۆدەتایان، پتر ل نک مە جهێ
ریفۆرم و شۆرشان گرتیە.
بەری سەرهلدانێ/ 1991 ،رۆلێ تەڤگەرا رەوشەنبیری، ــ ئەگەر وەک دلینی ژی بیت ــ گەلەک ل
سەر خەلکی هەبوو. ئانکو رەوشەنبیری ببوو ئامانەکێ مۆرالیێ تەڤگەرێن کوردی، بەلێ پشتی
سەرهلدانێ پارتێن کوردی داوی ب رۆلێ رەوشەنبیران ئینا. لەورا ڤێ دەسەالتێ، داوی ب ئەقلێ
خوە ژی ئانی، چونکو دەسەالتێ پتر پێدڤی ب پێشمەرگەهی هەبوو، ژ بەر هندێ گرینگی ب وان
دا. ل داویێ ژی، دەسەالت بوو الشەکێ بێ گیان و هەموو الوازیێن خوە، ب هێزێ و سەختەکاریێ
پرکرن. ب ڤێ یەکێ، راستە پارتێن کوردی دەسەالت هەیە، بەلێ رەواتی و ژێیاتیا خەلکی نینە،
لەورا ئەڤ پێکهاتێن هوسا ل هەمبەر هەر دەرفەتەکێ، راستی هلوەشیانێ دهێن.
راستە مە د شۆرشێن/ تەڤگەرێن رۆژهالتا ناڤین دا، گەلەک ماسکێن گیڤارا دیتن، بەلێ پا پشتی
سەرهلدانا 1991 ژی، هەرزوو پەردە ل سەر ماسکێن سولتان و ستەمکاران رابوون! ئانکو د ڤان
تەڤگەران و بهارا ئەرەبی ژی دا، هەموو مەبەست ل پشت درووشم و ئارمانجان هاتبوونە ڤەشارتن،
لەورا پشتی سەرکەتنێ، تەڤ مەبەستێن ڤەشارتی “مالباتی، گەندەلی، بێ ئەختوباری و بێدادی”
بەرحەتاڤبوون. بنێرە ئیرۆ دەسەالتا کوردی ب ناڤێ کوردینی/ ناسیۆنالیزمێ، هەڤرکی و ملمالنێ ل
سەر دلێ خەلکێ کورد و کورسیکا دەسەالتێ دکەت. لەورا ل ڤێ دەڤەرێ، هندەک بۆچوون،
دەسەالتێن دەڤەرێ/ کوردان ب “رژێمێن سولتانیا نووژەن” ب ناڤ دکەن.
راستە ل سەرهلدانا ساال 1991 گوهەرینا دەسەالت/ ستەمکاری هاتەکرن، بەلێ مە نکاری ڤێ
قووناغێ بەر ب شۆرشێ ڤە ببەین، چونکو تەنێ ل سەرهلدانێ ئارمانجا گوهەرینێ هەبوو، لێ مە
هزرێن دەسەالت و رێبەرێن داهاتی نەبوو. ئێدی ئارمانجا شۆرشان ب کەتنا ستەمکاران ب داوی
ناهێت، بەلکو دڤێت سیستەمەکێ ئەلترناتیڤ هەبیت. لەورا سەرکەتنا شۆرش و فەروەریان بێی
پرنسیپێن ل هەڤهاتنێ سەرناگرن. پشتی سەرهلدانا 1991 ،ل شوونا خەونێن مە یێن هندا ڤەگەرن،
خەونێن هندە سالە یێن گەلێ مە هاتنە دزین و ژ ناڤبرن. ب ڤێ دۆزبەردانێ، کەشەکێ نەساخ
گەلێ مە داپۆشیە. ب گشتی، ل سەرهلدانا 1991 مە نکاری گوهەرینێن سیاسی و جڤاکی بەر ب
ئاستێ دامەزراندنا دیمۆکراتیێ خوەیی بهایێن بکێرهاتیێن قەبوولکرنا هەڤوالتیبوونێ ببەین. ئانکو
دڤێت گوهەرینێن بەر ب دیمۆکراتی، ب ئاالڤێن دیمۆکراتی بهێنەکرن، چونکو تا نوکە مە نکاریە چ
فۆرمێن گرێبەستێن جڤاکی د ناڤبەرا دەسەالت و خەلکی دا درست بکەین. دڤێت وێ ژی بزانین، کو
فرەپارتاتی و حکوومەتێن بنگەهفرەهـ دیمۆکراتیێ درست ناکەن، چونکو ئەڤە بێ دیمۆکراتی ژی
دهێنەکرن، بەلێ دیمۆکراتی بێی فرەپارتاتی و حکوومەتێن بنگەهفرەهـ ناهێتەکرن. ئێدی دیمۆکراتی
2
ژ تایبەتمەندیێن جڤاکێن سڤیلە، کو مرۆڤ تێدا دبیتە هەڤوالتی. ئێدی هەر جڤاکا بهایێن کەڤنار
سەرداریێ بکەن، نکارن سیستەمێ دیمۆکراتی قەبوول بکەن، لەورا دڤێت بها و تێگەهێن
دیمۆکراتیێ “وەکهەڤی، ئازادی و مرۆڤاتی” بهێنە ژیانێ.
ل هەر تەڤگەر و سەرهلدانێن گەلەری، تەڤ سیستەمێن کەڤنارێن ئیدیۆلۆگی و سیاسی، کو ب
هشمەندیا ژیانا گوندان “ئابۆری، جڤاکی و رەوشەنبیری” هاتینە تامدان، راستی هلوەریانێ هاتن.
سروشتێ گەلەریێ دلینی و الوازیا هشمەندیا سەرهلدەران، ل “بهارا کوردی/ 1991 “و “بهارا
ئەرەبی/ 2011 ،”بەرێ سەنتا گوهەرینێ دا قەبیلێ و ئەشیرەتێ. ل نک مە، رەنگێن باوری و
سەرەدەریێ: فۆرمێ )”ئەز بەنی”، “سەرهەڤیا ستەمکاریێ” و “کەڤنەشۆیا پیرۆز”(، گەل ئێخستیە
بن گەمارا خەوێ. ل ڤێ دەڤەرێ، کار ل سەر جڤاک و تاکی نەکریە، لەورا دەما تەڤگەر، کۆدەتا و
شۆرش دهێنەکرن ژی، تەنێ گوهەرینا کەسانە، لێ ئالۆزی و نەخوەشیێن تاک و جڤاکی وەک خوە
مانە. بنێرە ل هەردوو نموونێن “بهار کوردی و بهارا ئەرەبی”، دەسەالت هاتنە گوهەرین، لێ سازی
و ئەقل هەرێن جارانن. لەورا پشتی ماوەکێ کورت، هەمان ستەمکاری و دەردەسەری ب ئاوایەکێ
دی دوبارەبوون.
دیارە نەبوونا بەرهەڤی و ژینگەها سەرهلدان و بهارێن دەڤەرێ وەکر، کو کورد ب ئەنجامێ
سەرهلدانا 1991 ،دۆزا خوە هندا بکەن. بهارا ئەرەبی ژی، پاشخانێن ئابۆری و گوهەرینێن جڤاکی
نەبوون، بەلکو پتر ڤەکرنا دەرگەهێن ب رێکا گلۆبالێ بوون. ئانکو رەوشەنبیریا جڤاکی یا بەرهەڤی
بهارا ئەرەبی نەبوو.
ئەو رێبەرێن پالندانەر و سەرکێشیا سەرهلدانا 1991 دکر، وان ب خوە ژی پێدڤی ب شۆرشێ
هەبوو/ هەیە، چونکو مە پالن و هزر ل سەر شۆرشا پشتی شۆرشێ/ فانۆن نەبوون، بەلکو مە پتر
تەڤگەر کرینە. ئێدی برینا سەرێ داگیرکەری ب واتەیا شۆرشێ ناهێت، بەلکو پاشخان و حەزێن
کەسێن شۆرشێ دکەن، چبوو/ چیە؟ راستە سەرێ ستەمکارەکێ مینا سەدام هاتە برین، بەلێ ل
هەمان دەم، مە نکاری “ڤۆلتێر/ لێبۆرین، دانپێدان، رەوشەنگەری و شۆرشێ” بەرهەم بینین، چونکو
مە کار و خەباتا شۆرشا رەشەنبیریا ل سەر جڤاکێ کەڤنار نەبوو. ئانکو مە شۆرشەک ل سەر وی
کولتور و ئەقلێ سەدام بەرهەمئینای نەکر. لەورا ئیرۆ ب هزاران سەدامێن نوو، ب فۆرمێن جودا
پەیدابوون.
دڤێت وێ ژی بێژین، بەری سەرهلدانا 1991 ،مە تەڤان پەسنا تەڤگەرێن کوردی دکر و ئیرۆ ژی ئەم
تەڤ رەخنا پارت و دەسەالتێ دکەین، بەلێ پا د هەردوو رەوشان دا مێتۆدەکێ ئەقالنی و
دوورهێلی نەبوویە، چونکو پەسن و رەخنا مە، بنگەهێ جڤاکی و کاراکتەری ژ خوە را نەکرە پیڤەر.
ب گشتی، فامکرنا ئاست و ئارێشێن پارت/ دەسەالتا کوردی ب خوە، فامکرنا گرفتێن جڤاکی،
ئابۆری، سیاسی و رەوشەنبیرینە. هزر و پێکۆال هەر گوهەرین و چارەسەریێ ژی، دڤێت ژ پارت/
دەسەالتا کوردی دەسپێبکەت. گرفتێن کوورێن کوردان، خوە د چەند سەدەمان “سامانێن سروشتی،
پاشبەندیا دەرەکی، دووبەرەکیا ناڤخوەیی، گەندەلی و ستەمکاریێ” دا دبینن. ل سەر ڤان
پاشخانان، گەندەلیا هزری، سیاسی و دراڤی، ب رەنگێ خوەیێ بەرتیل و تاالنی سەردەستبوویە. ب
ئەنجام، تاکو ساال 1991 تێگەهێ “کوردینی/ کورداتی” یا خورتبوو، بەلێ نە بەس ئەڤ تێگەهە،
دەربازی پرۆسێسا نەتەوەبوونێ نەبوو، بەلکو پشتی سەرهلدانێ، ئەڤ تێگەهە ب هزرا خوەیا
هەڤپارا نەتەوەییڤە، هەر نەما. ئێدی ئەگەر ئەم بخوازین ژ ڤێ گرفتێ دەرباز بین، دڤێت پەنەل و
کۆنفرانسان ل سەر قووناغێن دیرۆکا خوەیێن سالێن: )”64 /1966″ ،”1974″ ،”1988″ ،”1991 ،”
” 1994″ ،”2014 “و “2017 )”بکەین، چونکو ئەڤا ئیرۆ روودای، رەهێن خوە دکێشیتە
سەرهەڤبوونا شاشیێن قووناغێن دوهی.
3
محسن ئۆسمان
2021.03.11 ،دهۆ
