محەمەد چەلکی
تورکیا پشتی هەلوەشاندنا خیلافەتا ئیسلامی(سۆلتانی) و بوویە کۆماری( ٢٩-١٠-١٩٢٣) ژ وێ رۆژێ هەتا ئەڤرۆ ئامانج و هیڤیێن وێ ئەوە ببیتە ئەندام د مالباتا ئەورۆپی دا و بۆ ڤێ چەندێ ژی بەردەوام گوهۆڕینان د بنواشێ دەولەتێ و جڤاکێ دا دکەت و بزاڤێ دکەتن خوە دگەل ئەورۆپا ژ لایێ قانوونی، جڤاکی، سیاسی …. و کولتۆریڤە برەهمینیت.
ئەندامبوون د مالباتا ئەورۆپی دا بۆ وەڵاتەکێ ئیسلامی و پاشکەفتی ژ لایێ ئابووری و کولتۆری و قانوونیڤە گەلەک یا بزەحمەت و چەتنە چونکو پێکهاتەیا جڤاکی و رێرەوا پێشڤەچوونێ ژ هەڤ جودایە و ئەڤ جوداهیە تەڤ دبنە رێگر کو بۆ لێکنزیک بوونا جڤاکان، هەلبەت سیاسەت ژی دەربرینە ژ رەوشا ئابووری و ئاستێ پێشکەفتان ئابووری ئاستێ پێشکەفتنا کولتۆری ژی دیار دبیت.
راستە دەستەیا بژارەیا تورکی حەز دکەت ببیتە ئەندام د مالباتا ئەورۆپی دا و گەلەک بزاڤێن جدی بۆ گەهەشتنا ڤێ ئامانجێ کرنە، لێ رەنگڤەدانا ڤان حەزان ل سەر کەڤرێ خۆرستێ کولتۆریێ جڤاکا تورکی(کولتۆرێ ئیسلامی) شکەستن ئینایە ژ بلی نەپەیادەکرنا سیستەمێ سیاسی کو دیمۆکراتی، هەبوونا هزرا ئازاد، رێزگرتنا مافێ مرۆڤی و دابڕان ژ کولتۆرێ کەڤنەشۆپی کو ئەڤە بخوە مەزنترین ئاستەنگن د رێکا تورکیا دا بۆ ئەندامبوونێ د مالباتا ئەورۆپی دا.
هەر چەوان بیت هەتا ڤێ رۆژێ تورکیا ژ هیڤیا ئەندامبوونێ د مالباتا ئەورۆپی دا بێهیڤی نەبوویە، بۆ گەهەشتنا ڤێ خەونێ هەر د خەبات و کێفەراتێ دایە ب تایبەت پشتی هاتنا ئەردۆغانی و پارتا ئاکەپێ(٢٠٠٣) بۆ سەر دەستهەڵاتێ و ل پێشیێ وەک پارتەکا دیمۆکراتا ریفۆرمخاز خوە بۆ ئەورۆپا و ناڤخوەیا تورکی دانیاسین و چەندین قانوونێن گرنگ دەرخستن ژ وانا هەبوونا کوردان قەبول کر و ئازادیا دامەزراندنا کۆمەلەیێن جڤاکی، هەروەسا رەنگە ئاشنایەک و لێڤەگەرینەک ژ سیاسەتا نەژادپەرەستی و تورانیزم ل ناڤ خوە و دەرڤە(دەولەتێن ب زمانێن تورکی دئاخڤن) پەیادەکر ژ بلی بزاڤێن نورمالکرنا پەیوەندیێن خوە دگەل هەڤسویێن تورکیا.
ئەڤ پێنگاڤێن حوکمەتا ئەردۆغانی و ئاکەپێ هاڤێتین تەنێ بۆ هندێ بوون دا پێگەهێ خوە قایم بکەتن و پشتی ژ مەترسیا کودەتایێن لەشکەری پشتڕاست بووی، هەر زووی دووبارە ڤەگەرا سیاسەتا کەڤنا دەولەتا تورکی یا کەمالی و ژ وان هەموو پێنگاڤێن ریفۆرمخازی پاشگەز بوو.
سەدەمێن سەرەکی یێن پاشگەز بوونا حوکمەتا تورکی ژ رەوتێ ریفۆرمخازیێ گەلەکن لێ یا هەری بالکێش ژ دەستدانا رۆلێ زلهێزیا هەرێمی بوو کو ژ لایێ ئیدارەیا ئۆبامایڤە پێ هاتبوو دان، مەرەما ئیدارەیا ئۆبامای ژی ئەڤەبوو کو تورکیا ب سیاسەتا خوەیا ریفۆرمخازی ببیتە پێشەنگ بۆ وەڵاتێن ئیسلامی و دوماهیێ ب ڕەوتێ توندێ باسکێ ئیسلاما سیاسی(یا راست تیرۆرا ئیسلامی) بینن.
حوکمەتا ئەردۆغانی و ئاکەپێ شاش د ڤی رۆلی گەهەشت و وەسان هزرکرن ئەڤە دێ بیتە رێخۆشکەر کو تورکیا ب رۆلێ سەرکرداتیا جیهانا ئیسلامی تەڤگەرێ بکەتن و دوماهیێ ب شەرێ چەکداریێ(پەکەکێ) بینیت و بزاڤا ئازادیخازا کوردی ب خەندقینیت، لەوان ڤەکری و بهێرس ل دژی بزاڤا ئازادیخازا کوردی کەفتە قادێ و شەر ل هەر ئالیەکی ل دژی کوردان ڕاگەهاند و ژ لایێ ناڤخوەڤە ژی ل دژی پرەنسیبێن دیمۆکراتیێ سەفەربەرلک ڕاکر و تورکیا کرە جەهەنەما ئازادیا ڕاگەهاندن و هزرا ئازاد ب تایبەت پشتی یاریا گۆماناویا کودەتا لەشکەری(١٥\٧\٢٠١٦) و دەستێوەردانێن تورکیا د ناڤ کۆربەقکا سوریێ و پشتەڤانیا وێ بۆ کۆمکێن تەرۆریستێن ئیسلامی کو ئەڤە بوویە سەدەم ناتۆ و ئەمریکا و ئەورۆپا ل ڤێ سیاسەتا ئەردۆغانی پشتەرێ ببن و بزاڤێن کرۆپەکرنا رۆلێ تورکیا ل هەرێمێ بکەن.
تورکیا هەرچەندە ئەڤ بزاڤێن ناتۆ و ئەمریکا ددیار رۆهن بوون کو داوی ب رۆلێ وێ ئانیە لێ ژ بەر پێگەهێ وێ یێ جوگرافی و هەبوونا لەشکەرگەهێ ئنجەرلیک و رۆلێ تورکیا گێرای د بهێزکرن و نەمانا سۆڤیەتێ بەرێ دا دێ شەفاعەتێ بۆ هەر سەرپێچیەکا بکەتن ل دەڤەرێ کەتن، لەوما تورکیا یا بەردەوامە ل سەر سیاسەتا یاریکرنا دگەل جەمسەران(روسیا-ناتۆ) کو ئەڤ رەنگ سیاسەتە بۆ چ لایەنان دەست نادەت ب تایبەت د دڤی سەردمێ گلۆبالیزمێ و پێشکەفتنا تەکنینکی و چەرخێ زانیاریێ دا و پێگەهێ جوگرافی د زانستێ ستارتیجیەتا لەشکەری دا نەمایە و بێ بها بوویە، خالا دن یا هەری گرنگ عمبارگۆیا ئەمریکی بۆ سەر سکتەرێ پیشەسازیا لەشکەری و کارتا فشارا عمبارگۆیا ئێکەتیا ئەورۆپی بۆ سەر تورکیا(ل ٢٥\٢٦-٠٣-٢٠٢١٩ ئەگەر تورکیا ل سەر سیاسەتا خوە بەردەوام بیت ئەڤ فشارە دێ بیتە ڕاستی) وەک هەڵامەتەکێ بترس ل هنداڤی حەزێن ئەردوغانی یێن کەڤنەشۆپی و نەژادپەرەستی چکلیە و ئەڤ هەڵامەت و عمبارگۆیا ئەمریکی ل سەر سکەتەرێ پیشەسازیا لەشکەری پاشڤەکشانا تورکیا ل هەر ئەنییەکێ دەست خالی و ستۆ خار زڤریە ب تایبەت ل سوریێ و کێشا رۆژهەلاتێ دەریا سپی و قوبرسێ.
سیاسەتا سەپاندنا عمبارگۆیا ئابووری ل سەر تورکیا کو خودان ئابوورەکێ پێلدارە نکاریت خوە ل بەر بگریت ژترسا هەلوەشیانا ئابوورێ تورکیا ئەردۆغانی ژ سالا ٢٠١٦ و هەتا نوکە سێ جاران رێڤەبەرێ بانکا ناڤەندی گوهارتیە لێ ئەڤ پێنگاڤە نەبوونە سەدەم رێکێ ل هەلوەشیانا بهایێ لیرەیێ تورکی بگریت و هەتا نوکە پتر ژ نیڤەکا بهایێ خوە ژ دەستدایە. ئەڤ پاشڤەکشانێن تورکیا د هەر ئەنییەکێ(ناڤخوە و دەرڤە) دا دێ دەستپێکا تورکیایەکا نوی دگەل هەڤسویێ خوە تەبا و دەستان ژ لەیزتنا یاریکرنا دگەل جەمسەران بەردەت و رێکا دیمۆکراتیەکا راست بگریت و چارەسەریا کێشا کوردی ب رێکا ئاشتیان دێ بیتە ڕاستی.
