بێکه س به رواری
بەشێ سێ یێ
ده ستورا نه رویجی ساڵا ١٨١٤ ێ ده ستورا نه رویجی ژی لژێر کاریگه ریا ده ستورا فڕه نسی دا هاته نڤێساندن و ل١٧.٥.١٨١٤ هاته ڕاگه هاندن .ئه ڤ ده ستوره ژی تژی بنه مایێن گرنگێن مافێن مرۆڤان ومافێن تاکه که سی یە .نه هیڵانا ئه شکه نجه دان وجوداهیان دناڤبه را مرۆڤان دا وڕه گه زاندا ونه ته واندا وئازادیا هزری وئاینی وئایدیۆلۆژی ودیموکراسیه تێ نە وهەروەسا جاوناتی یا ڕیڤه برنا جڤاکه ک ئازاد یا ئینایی پێش . ئه ڤ ده ستوره پشتی سه ربه خوییا نه رویج لساڵا ١٩٠٥ دا زێده تر هاته په یروه وکرن . (Høstmælingen Njål 2005) . ئەڤ دەستورە یابویە بنامەیەک گرنگ ژبو پاراستنا مافێن مرۆڤان ل نەرویج وپاراستنا بەرفرهەیی یا ئازادیا تاکە کەسی وگرنگی دان بتاکێن جڤاکێ وەک پێكهەنەر و ڕێڤەبەرێن جڤاکێ .
ئایا ئه ڤ یاسایه وبه یاننامه و ده ستوره بسانهی هاتینه جێ به جێ کرن وپه یره وکرن ؟ مە ئاماژە بگەلک بڕیار ویاس وبڕیارنامەیێن شوڕش وگوهڕێنێن جودا جودا کر کە گرێدایی مافێن مرۆڤان بون ، لێ هەکە ئەم پرسیار بکەین ئایا ئه ڤ یاسایه وبه یاننامه و ده ستوره بسانهی هاتینه جێ به جێ کرن وپه یره وکرن ؟ به رسڤ نه خێره بتایبەت تاکۆ ساڵا ١٩٤٥ ێ چنکو بڕاستی مرۆڤایه تیێ گه لە ک کاره ستان وده رد وشه ڕ بسه ری هاتن وکاره ساتێت هه ره دیارژی شەڕێ جیهانی یێ ئیکێ ل١٩١٤ تاکۆ ١٩١٨ وشه ڕێ جیهانی یێ دویێ لساڵا ١٩٤٠ تاکۆ ١٩٤٥ ێ که بمیلیونه ها مرۆڤ بونه قوربانی وجیهان تژی کافلکاری وکاره سا ت بوو . ڕاستەوخۆ بەشداری شەڕا نەبوین وبتایبەت کارتێکرنەکا ئابوری یا خراب لسەر جیهانێ کر . ڕەوشا ئابوری کارتێکرنەکا خراب لسەر پاراستن وپەیداکرنا بنەماینن بنگەهین یێت ژیانێ دکەت .
شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ ١٩١٤-١٩١٨
شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ کە بشەڕێ مەزن دهێتە نیاسین وئێکەمین شەڕێ جیهانی ونیڤنەتەوەیی بو کە لئەورۆپا ل ١٩١٤.٧،٢٨ دەست پێکر ول ١٩١٨.١١.١١ بدوماهیک هات. دەما ڤی شەڕی دەست پێکری وەسا هاتە لقەلەم دان کە ئەڤە ئەوشەڕە کە دێ هەمی شەڕا بدوماهیک ئینیت ، وەک ئامادەکاریەک ژبو ڤی شەڕی زێدەتر ژ ٧٠ ملیون سەرباز ( شەڕکەر ) ژبو ڤی شەڕی هاتنە ئامادەکرن و نزیکی ٦٠ ملیون ژوان سەربازا ئەوروپی بون ژبو پشکداری کرنێ دمەزنترین شەڕێت دیرۆکێ دا هاتنە ئامدەکرن . دڤی شەڕی دا زێدەتر ژ ٩ ملیون سەربازا هاتنە کوشتن وزێدەتر ژ ٧ ملیون کەسێن سفیل ژیانا خو ژدەسەت دا . هەروەسا ئەڤ شەڕە بو ئەگەرا چەندین کارەسات ودەرئەنجاما ویەک ژوان دەرئەنجامێت خراب ئینفلاوەنزا ئیسپانی ونەبونا شیانێت ڕێگریکرن بەڵاڤبونا وێ لساڵا ١٩١٨ ێ ژبەر دەرئەنجامێت شەڕی وکارتێکرنا شەڕی لسەر لاوازبونا دەستهەڵات ودام ودەزگەهێن بەرگری وتەندروستی وتێکچونا ئابوری یێ وەڵاتا وجیهانێ وبەڵاڤبونا ڤی ڤایرۆسی بو ئەگەرا ژناڤچونا ٥٠ تاکۆ ١٠٠ ملیون کەسا لسەرتاسەری جیهانێ . ژبەر دەرئەنجام و ئەگەرێن ئەڤی شەڕێ گەلەک گوهڕێنێن مەزن لجیهانێ هاتنە کرن وگوهڕین دنەخشە وجۆگرافیا جیهانێ دا هاتە کرن بتایبەت ١٩١٧-١٩٢٣ وبتایبەتی دوان دەولەتا دا ئەوێت پشکداری شەڕی بوین .گەلەک ژوان شه ڕ وململانێ بەردەوام بون تاکۆ شەڕێ جیهانی یێ دویێ پشتی ٢٠ ساڵا وهندەک ژوانا تاکۆ ئەڤرۆ دبەردەوامن وژوان ژی کێشەیا کورد ودابەشبونا کوردستانێ پشتی شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ تاکۆ ئەڤرۆ .
کۆمه ڵه یا مله تان ( عصبه الامم ) ١٩١٩
پشتی شه ڕی جیهانی یێ ئێکێ وژئه نجامێ بنپێکرنێت مه زن یێن مافێن مرۆڤان و وه ک پێتڤیاتیه ک گه له ک گرنگ کۆمه ڵه یا مله تین ئێکگرتی دساڵا ١٩١٩ هاته ده ینان و ڕاگه هاندن . بیرۆکەیا دامەزراندن وپێکئینانا کۆمەڵەیا نەتەوەیێن هزر وژبیردۆزی یا وەزیرا ژدەرڤەیێ بریتانی (ئەدوارد جری ) بو وپشتی وی سەرۆکێ ئەمریکا (وود ویلسون ) ئەڤ بیرۆکەیە ئێخستە دبیاڤێ کرداری دا وپشتەڤانی کر وبو هەلگرێ ڤێ بیرۆکێ وڤیا کو دەقەکە بێکەتە دناڤ پەیمانا فرسایی دا ودوێ دەقێ دا داخازکر کە دەزگەهەکێ نیڤدەولەتی بهێتە دامەزراندن وپاشی ئەڤ دەزگه هە هاتە پێک ئینا ودژێر ناڤێ کۆمه ڵه یا مله تان ( عصبه الامم ) ودبیاڤێ کرداری دا بڕیارا دامەزراندنی ل ١٩١٩.٠١.١٥ هاتە دیارکرن وڕاگەهاندن دبەشێ ئێکێدا یێ وێ پەیمانێ .
شه ڕێ جیهانی یێ دوویێ ١٩٤٠-١٩٤٥
شەڕێ جیهانی یێ دویێ کارەساتەک دی بو کە ڕوبڕویێ جیهانێ بویی وژشەڕێ جیهانی یێ ئێکێ کاڤلکەر ومالوێرانکەر تر بو . شەڕێ جیهانی یێ دویێ ل ١٩٣٩.٩.١ لئەورۆپا دەست پێکر دەما ئەڵمانیا هێرش کریە سەر پۆڵۆنیا وپۆڵۆنیا داگیرکری وپاشی هێزێن مەزنێن جیهانی بەشداری ڤی شەڕی بون ودەستپێکا ساڵا ١٩٤٠ دوو بەرەیێن سەربازی یێن مەزن پێکهاتن بەرەیێ دەولەتێن هەڤ پەیمان وبەرەیێ دەولەتێن دە وروبەر (دول المحور).ئەڤ شەڕە وەک بەرفرهەترین شەڕ دمێژویێ دا دهێتە هژمارتن وياستەوخۆ زێدەتر ژ ١٠٠ ملیون کەسا پشکداری دڤی شەڕی دا کر ژ زێدەتر ژ ٣٠ وەڵاتان . وەڵاتێن مەزن وزلهێز هەمی شیانێت خو یێت سەربازی وئوکۆنۆمی وزانستی ئێخستنە دخزمەتا ئەڤی شەڕی دا . ئەڤ شەڕە یێ جودا بو ژشەڕێ جیهانی یێ ئێکێ بتایبەت ژلایێ کوشتن وژناڤچونا کەسێن سفیل (مەدەنی ) وبتایبەت ژبەر بۆمبابارانکرن وبکارئینان چەکێن کۆمکوژ وپێشکەفتی کە بونە ئەگەرا کوشتن وژناڤچونا زێدەتر ژئێک ملیون کەسان وبتایبەت هەردوو بومبێن ناڤەکی ( ذري ) ئەوێن ناکازاکی وهیرۆشیما پێ هاتینە بومبا بارانکرن . ئەڤ شەڕە بو ئەگەرا کوشتن وژناڤچونا دناڤبەرا ٥٠ بو ٨٠ ملیون کەسا . ئەڤ شەڕە بخویناویترین شەڕێ جیهانێ ددیروکا مرۆڤایەتیێ دا دهێتە هژمارتن .
مافێن مرۆڤان پشتی شەڕێ جیهانی یێ دویێ
پشتی شه ڕێ جیهانی یێ دویێ مافێن مرۆڤان زێده تر بونه پێتڤیاتیه کا فه ر وبله ز وده ربازکرنا سنوران ژسنورێن ده وله ته کێ یانژی ده ڤه ره کێ ژبوو سنورێن ده وله تا وبجیهانیکرنا مافێن مرۆڤان و فشار ئێخستن لسه ر ده وله تا ژبوو پ یره وه کرن وپێگیری کرن بیاسا وپه یماننامه یێن مافێن مرۆڤان دبڕێڤبرن وده ستهه ڵاتداریێ دا لگوڕ ڕێ وڕیکارێن نیڤ ده وله تی . دامه زراندن وپێکئینانا ڕێکخراوا نه ته وه یێن ئێکگرتی ل ٢٦.٦ .١٩٤٥ ل سان فرانسیسکو پشتی کۆنفرانسێ نێڤته وه یی وپشتی کو ئه ڤ بڕیاره که فتیه دبیاڤێ جێ به جێکرنێ ل ٢٤ ئۆکتۆبەرێ لح ساڵا ١٩٤٥ ودئه نجامدا بڕیاره ک یانژی دروستره بێژین په یمانه کا نیڤ نه ته وه ی ده رئێخست وه ک پاکێچه ک ژبو ئه من وئاسیش ودادا نیڤ نه ته وه ی که ژ ٧٠ به ندا پێک دهێت وگه له جاران گوهڕین وباشترکرنا وان به ندا یا هاتیه کرن وه ک میناکه ک گوهڕینا به ندێن ٢٣، ٢٧،٦١ ل ١٧ دیسه مبه رێ ل ساڵا ١٩٦٣ وگه له نمونه یێت دی یێت وان گوهڕینا یێت هه ین لێ دڤرێ دا ژبه کو بابه تێ مه گه له ک به رفرهه نه بیت ودویر نه که ڤین ژبابه تێ خو مه دڤێت ڕاست بچینه دناڤ بڕیارێن نه ته وه یێن ئێکگرتی که گرێدایی مافێن مرۆڤانه . دسه ر وێ چه ندێ ڕا که ڕێکخراوا نه ته وه ین ئێکگرتی چه ندین په یماننامایێن گرنگ ێت ده رکرین سه باره ت به مافێن مرۆڤان و بگشتی هه ر ژڕۆژی دامه زراندنا ڤێ ڕێکخراوا نیڤده وله تی وه ک ده رئه نجام وده رهاڤێشته یا شه ڕێن ئێک و دوویێن جیهانی و شه ڕو کێشه ێن دی یێن جیهانێ وبه مه به ستا به رقه رار بوونا ئاشتیێ که ببیته ئه گه ره ک ژ بۆ گه شه پیدان وپێشکه فتنا جڤاکان (کۆمه ڵگه هان ) و دیموکراسه ت وئازادیان دبیاڤێن جودا جودا دا و چه ندین په یماننامه یێن گرنگ یێت ده رکرین وه کی مه باس کری ، له وما ئه ز بفه ردبینم به رنیاسترین ودیارترین وگرنگترین ڤان په یمانا بینمه بلێڤ بکه م وبکه مه بابه ت ژبوو لڤێ لیکولینێ . گرنگترین په یماننامه یا ڕێکخروا نه ته وه یێن ئیکگرتی دهێته نیاسین به جارا گه ردونی یا مافێن مرۆڤان (په یمانا ناڤته وه ییا مافێن مرۆڤان ) که ل ١٠ ی دیسه مبه را ساڵا ١٩٤٨ ده رکه فتیه ،وبگشتی ئه ڤ په یمانه ژ ٣٠ به ندا پێکهاتی وپێشه کیه کێ (دیباجه یێکی ) ده ست پێدکه ت وپاشی چه ندین په یماننامه یێن دیژی یێت ده رئێخستین . ژبلی په یماننامه یا ئێکه تیا ئه ورۆپا بۆ مافێن مرۆڤان که لسالا ١٩٥٠ ی یا هاتیه ده رکرن ، شه ش په یمانێن دیژی یێت گرنگ یێت هاتینه ده رکرن :
١- په یماننامه یا دژ به ڕ‌گه زپه رستیێ لساڵا١٩٦٥ێ.
٢-په یماننامه یا مافێن سڤیل یێن (مه ده نی ) و سیاسی لساڵا ١٩٦٦.
٣- په یماننامه یا ئابوری و جڤاکی (کۆمه ڵایه تی ) و مافێن کولتوری لساڵا ١٩٦٦.
٤- پەیماننامه یا نه هێلان هه می ڕه نگێن جوداهی وچه وساندنا ژنان لساڵا ١٩٧٩
. ٥- په یماننامه یا نه هێلانا ئه شکه نجه دانێ لساڵا ١٩٨٧
. ٦- په یماننامه یا مافێن زاڕۆکان لساڵا ١٩٨٩
. چه ندین په یماننامه یێن دی دبیاڤێن جودا جودا وژبو ده ڤه رێن جودا جودا یێن جیهانێ یێت هاتینه ده رئێخستن. چاڤەڕێی بەشێن دی بن