محسن ئۆسمان
تێگەهێ سیاسەت، ل دەسپێکا مرۆڤی هزر د ژیانا سیاسی دا کرین، پەیدابوویە، هەرچەندە ئەڤ تێگەهە “سیاسەت”، گەلەک ل ڤێ دەڤەرێ دهێتە بکارئانین، بەلێ پا دیسان تێگەهێ گەلەک ئالۆز ژی، هەر “سیاسەتە”.سادەترین پێناسا رەوشەنبیریا سیاسی، ئالێ سیاسیێ رەوشەنبیریێ‌یە، کو رەوشەنبیریا سیاسی خوە ب چەند ئەلەمێنتان “بها، نۆرم، هەلویست، سەنت و رەهندان” پێشکێش دکەت. ب گشتی، رەوشەنبیریا سیاسی، ل سەر سێ رەهندان “ئێپیستیمی، هەستی و شۆپاندنێ” دراوستیت. ل جیهانا مۆدێرن، نە بەس ل سەر تێگەهێ سیاسەتێ راوستیان، بەلکو دەربازی “رەوشەنبیریا سیاسی بوون، کو ئەڤە ژی ژ تێگەهێن نوویێن جیهانا سیاسەتێ‌نە. ئەڤ تێگەهە ڤەدگەریتە گابریێل ئەلمۆند ــ Gabriel Almond/ 1956، کو وەک رەهندێن راڤەکرنا سیستەمێن سیاسی بکارئانین”(1).دڤێت مرۆڤ جودایێ د ناڤبەرا تیۆر و هزرا سیاسی دا بکەت، چونکو سیاسەت ب خوە، زانستێ هونەرێ ئاراستەکرنا دەسەلاتێ‌یە. ب ڤێ یەکێ، ئەرکێن رەوشەنبیریا سیاسی، دەسنیشانکرنا رێکێن تێهزرکرنێ‌نە، چونکو ئەڤ تێگەهە ب تەڤ ئەلەمێنتێن خوە ڤە، مینا رۆناهیێ رێکێن ژیانێ ب سایا چرایێ ئەقلی گەش دکەت. راستە هشمەندیا مرۆڤی یا سیاسی ب رێکا ژینگەها جڤاکی، یاکو گرێدایی گوهەرینێن ئابۆری، جڤاکی و سیاسی، دهێتەکرن. ئانکو رەوشەنبیریا سیاسی، ڤەژەنا رەوشەنبیریا جڤاکی ب خوەیە، چونکو ئەڤ یەکە دبیتە کلیلا فامکرن و راڤەکرنا پێشهاتێن سیاسی. ئها ل ڤێرێ بۆ مرۆڤی خویا دبیت، کو هشمەندیا سیاسی، بەشەکێ/ گرێدایی رەوشەنبیریا سیاسیە، چونکو رەوشەنبیریا سیاسی، بەرچاڤ رۆهنیەکێ ددەتە مرۆڤی.ئەگەر ل ڤێرێ پرسەک بهێتەکرن، ئەرێ سیاسەت رەوشەنبیریێ دئافرینیت یان ژی بەروڤاژی؟ دیارە چەوا رەوشەنبیری بێی سیاسەت نابیت، وسا ژی سیاسەت بێی رەوشەنبیری نابیت، چونکو ئاست و چەواتیا سیاسەتێ، گرێدایی رادا هشمەندی و رەنگرێژیا رەوشەنبیریا جڤاکینە. ئێدی رەوشەنبیریا سیاسی، ژ گوهەرین، وەرار و نووکرنا سیاسەتێ جودایە، چونکو کارێ رەوشەنبیریا سیاسی، مرۆڤ/ تاک ماف و ئەرکێن خوەیێن سیاسی ناس بکەت و بزانیت چ ل دەردۆرێن وی رووددەت. ئانکو رەوشەنبیریا سیاسی، هشمەندیا بەشداربوونا تاکی د بیاڤێ سیاسی دایە، داکو وەک ئەنجام “هەڤولاتیەکێ هشیار”(2) بەرهەم بهێت. هەروها رەوشەنبیریا سیاسی، مینا ماتریالەکێ خاڤێ، هشمەندیا سیاسی وەک هەست و فامکرنا تاکیێ دوورهێلی سیاسی، جڤاکی و دیرۆکی بەرهەم دئینیت.ل گۆر پیڤانێن سۆسیۆلۆگی هەژاریا رەوشەنبیریا سیاسی، رێکدایە سەرهلدان و بەربلاڤبوونا ئۆل و مەسەبگەریێ، تاکو ئەڤ رێباز و رێچێن فەقیێن “مالکی، حەمبەلی و شافعی”/ ئیسلام ب گشتی، وەک کولتورێ پاشبەندی/ رەعیەت د ناڤ هشمەندیا خەلکێ دەڤەرێ دا چاندیە. ئەڤ کولتورە، د هێلا تەڤگەرێن سیاسی/ نەتەوەیی دا، دەربازی رەعیەت وەک کەسپەرستیێ ل دەڤەرێ بوویە. ئەڤ رەوش و تراژیدیا گەلێ مە تێرا دەرباز دبیت، دخوازیتە خوە رزگارکرن ژ کوولەداریا هزرێن کەڤنارێن سەردەست، چونکو ئەڤە دبنە ئاستەنگێن پێشکەتن و گوهەرینێ. راستە ژی وەک چەوا مرۆڤ بێی گوهەرینا کولتور و بها، وەرارێ ناکەت، وسا ژی دڤێت ل دەسپێکێ کار ل سەر گوهەرینا ئەقلیەت و سیستەمێن کەڤنارێن جڤاکی بهێتەکرن، چونکو “دیاردێن رەوشەنبیریێ، گرێدایی دیاردێن سیاسی‌نە”(3). ئێدی ئەگەر “جڤاک ژ پەیڤا لاتینی Socieas، ب واتەیا پارتنەر و پەیڤا لاتینی Socius ب واتەیا پارتنەر، هەڤال یان هۆگر هات بیت”(4). پا دڤێت چەوا بەرگری و پاراستنا مافێ جڤاکی ل سەر تاکی هەیە، وسا ژی دڤێت تاکی بار د داهاتێن جڤاکی دا هەبن.مرۆڤێ تاک، د ناڤ پێکهاتێن قەبیلێ دا دهێتە بهوژاندن، لەورا تاک گرێدایی کێش و بێشێن گوندی و قەبیلێ دبیت. ل جڤاکێن مۆدێرن، مرۆڤ/ تاک کریە بەرێ بنواشێ هەر گوهەرینەکا جڤاکی، لەورا ئەگەر تاکێن جڤاکی رەوشەنبیریا سیاسی نەبیت، ئارێشە، ئارمانج و پاشەرۆژا جڤاکی ژی فام ناکەن. بنێرە کار ل سەر تاکەکێ بنەجهـ و ساخلەم نەهاتیەکرن، بەلکو خەلک رادەستی هێزێن کەڤنار و پاشڤەروو بوویە. تاکێ کورد ل جهێ ب رەوشەنبیریا سیاسی، ئاشتی و هەڤقەبوولکرن بهێتە پەروەردەکرن، تۆل و کین تێدا هاتینە چاندن، ئەڤێ ژی شیراز و ئاشتیا جڤاکی و نەتەوەیی تێکدایە. لەورا نە تەنێ ئارێشا مە ل سەر پاراستنا رەوشەنبیریا نەتەوەیە، بەلکو کێشە بەرهەمئینانا رەوشەنبیریا نەتەوەییا سەردەمە، کو دگەل پێشهاتێن ئیرۆ و سوبە بگونجیت. ئها هوسا مە ل ڤێ قووناغی، گەلەک پێدڤی ب ئاشتیا جڤاکی و نەتەوەیی هەیە، چونکو تەڤنێ جڤاکی ژ بەرێکچوویە.ژیانا ڤان جورە جڤاکان، ل سەر تیتال، کولتورێ کەڤنار و باورداریا ئۆلی، وەک دەستوور سەرەدەری دگەل دهێتەکرن. تشتێ تەڤگەرێن کوردی ژی کری، ئەقلێ گوندی زالی سەر ئەقلێ باژاری کریە و ستەمکاری سەردەستی هزرێن ڤەکری و ئازاد کریە. ب ڤان پاشخانان، ئەقلیەتا کولتورێ “پویرەی، مێرانی و تۆلڤەکرنێ”، ل سەر خەلکی زالکریە. ب ئەنجام، نەبەس لاوازیا “رەوشەنبیریا سیاسی” ل نک مە هەیە، بەلکو “ڤالاتی و هاڤیا سیاسی” ژی یا سەردەستە.ب کورتی، راستە رەوشەنبیریا سیاسی، فاکتەرەکێ نەخشەرێکا پاشەرۆژێ و دادرێژتنا سیاسەتا گشتیە، بەلێ پا دیسان ل ڤێ دەڤەرێ، هند گوهـ نەدایە رەوشەنبیریا سیاسی. ئێدی بلندبوونا ئاستێ هشمەندیا سیاسی، باندۆرێ ل سەر ئاستێ ژێیاتیا هەڤولاتیان دکەت، چونکو ژ بەر نەبوونا هشمەندیا سیاسی ل ولاتێن دەڤەرێ، هاڤیا سیاسی و خەمساریا بەرپرسیاریێ بەرچاڤ دکەت. هشمەندیا سیاسی، ژ ئەنجامێن پێڤەندیا دوئالیزما د ناڤبەرا “هشیار و دوورهێلیا جڤاکی” دا درست دبیت. ل ڤی دەمی سیاسەت، وەک بلندترین فۆرمێ تێکهلیێ دهێتە ئافراندن. ب گشتی، ئیرۆ دیاردا بەرچاڤ نەبوونا “ئێتیکا سیاسەتێ”یە، کو ئەڤە ژی دخوازیتە گەریان ل بها و ئێتیکا پرۆسێسا رەوشەنبیریا سیاسی.ژێدەر1) روابحي رزیقة ـــ أ‌ثر الثقافة السیاسية علی أداء النظام السیاسي/ دراسة حالة الجزائر 2000 ـــ 2014، مذکرة مکملة لنیل شهادة الماجستیر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، جامعة محمد بوضیاف بالمسیلة، کلیة الحقوق و العلوم السیاسیة/ الجزائر، السنة الجامعیة: 2013/ 2014 ص22.2) محمد عبدالله محمد الحورش ـــ الوعي و المشاركة السياسية لدى المواطن اليمني/ دراسة ميدانية حالة لأمانة العاصمة صنعاء ـــ قدمت هذه الرسالة إستكمالا لمتطلبات الحصول على درجة الماجستير في العلوم السياسية، جامعة الشرق الاوسط، عمان ـــ الاردن، 2012 ص42.3) سهیل الحبیب ـــ الأزمة الایدیولوجیة العربیة و فاعلیتها في مأزق مسارات الانتقال الدیمقراطي و مآلاتها ـــ المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2017 ص38.4) عبدالعزیز قاسمیة ـــ علاقة المجتمع بالدولة و أثرە علی التنمیة السياسية في المغرب ـــ مذکرة مقدمة لنیل شهادة الماستر في العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، جامعة الطاهر مولاي، السنة الجامعیة: 2014 ـــ 2105 ص25.
محسن ئۆسمان دهۆک، 2021.03.28
