بەشێ پێنجێ
ئامادەکرن و لێکولین: بێکەس بەرواری
ده‌قی جارنامه‌ی گه‌ردونی مافی مروڤ
ژهیڤیێن هه ڤبه شێن هه می گه ل ونه ته وه یان دهێته دا هه می خەلک و ڕێکخراوێن جڤاکی ئه ڤێ ڕاگه یاندنامێ لبە رچاڤبگرن وهه وڵ بده ن بهاریکاریا ڕێکخراوێن وه زاره تا په روه ردێ لبه رچاڤگرتنا ئه ڤان ماف وئازادییا وگه شه پێدانا ڤان مافا ولبه ر گرتنا ڕێکێن گونجایی یێن نه تە وه ی نیڤ نه ته وه ی ، ژپێخه مه تی ڤه گه رخستن و پێناساندنه کا گۆنجایی بگشتی لجیهانێ دا وکارتێکرنا ڤان مافان چ دناڤبه را جڤاکێن وه ڵاتێن ئه ندام دا وچ ئه و ده ڤه رێن ئیتنیک ونه ته وه یێن دن دناڤ سنورێن وان دا دژین ،دا ئه م مافه بهێنه دابینکرن .
بنەمایێ ئێکەم:
هه‌می مروڤ بئازادی ژدایک دبن و که‌رامه‌ت و مافێ وه ک هه ڤیێ یێ هه‌ی ، هه‌می خودان ئه قل ویژدانن و دڤێت له‌گه‌ل ئێکودودا هه ڵس وکه وت وسه ره ده ریه کا برایانه هه بیت .
بنەمایێ دوویێ:
ئه‌ف ئازادی و مافه که دڤێ جاڕنامه یێ دا ئاماژه پێهاتیه دان ژ هه می مرۆڤان دگریت بڕه نگه ک یه کسان و وه ک هه ڤ وبێی هێچ ڕه نگه کێ جوداهیێ . که واته نه ژاد ، ره‌نگ ، ڕه‌گه‌ز ، زمان ، ئاین ، بیروڕایێن ڕامیاری و یان هه‌ر باوه‌ریه کا دی، هه‌روە سان ره‌چه‌ڵه‌ک (بنیات )، وبارودۆخیێن جڤاکی ( کومه‌لاتی ) ، سه‌روه‌ت وسامان ، ژدایک بون و هه‌ر ڕه نگه ک و شیوازه ک یان هه ر کاودان وبارودوخه کی دی . هه‌روه‌سا نابیت هیچ هه‌ڵاواردنه ک (جوداهی کرنه ک ) لسه‌ر بنه مایێ ڕامیاری ، ئیداری ، یان نێڤده‌وڵه‌تی لوه ڵاته کی یان نیشتیمانه ک هه‌بیت به رامبه ر که‌سێ هاوڵاتیێ وی جهی بیت . ڤێجار ئه ڤ وه ڵاته یان ده ڤه ره (ناوچه‌یه ) سه‌ربه‌خو بیت ، یانژی یا داگیرکری بیت یانژی ده‌سه‌ڵاته کێ سنورداری کری هه‌بێت.
بنەمایێ سێ یێ :
هه‌می که‌سان مافێ هه‌ی که ژیان و ئازادی و ئاسایشا (که سی وتایبه تی ) شه‌خسی هه‌بیت.
بنەمایێ چارێ:
هیچ که‌سیک نه شێت که‌سه کی بکوێلایه تی (به ندایه تی ) بهێلیت و کڕین و فرۆشتنا کۆیله یا (به ندا ) به هه می شێوه‌یه‌کی قه‌ده‌غه‌یه.
بنەمایێ پێنجێ:
هیچ که‌سه ک نابت بهێته ئه‌شکه‌نجه دان یان بشێوه‌یه کێ زاڵمانه بهێته سزادان یانژی ڕویبڕی وتوشی هه‌ڵسوکه‌وت وسه ره ده ریێن دژی مرۆڤان لگه ل بهێنه ئه نجام دان یانژی بهێته چاوساندن ( ژێرده ست کرن ) وبێ ڕومه تکرن .
بنەمایێ شەشه مین:
هه‌می که‌سان مافێ هه یی که که‌سایه‌تییا حقوقی یا (یاسایی ) خو لهه‌می دران (جهان )هه بیت و وه ک مرۆڤ بفه‌رمی بهێت ناساندن (نیاسین- په سه ندکرن ).
بنەمایێ حه فته مین :
هه‌می که‌س لبه‌رامبه‌ر یاساێدا یه‌کسانن (وه ک هه ڤن ) و مافێ هه‌ی بێی هیچ جیاوازی و هه‌لاواردنه کێ یاسا پشته ڤانیێ لێ بکه ت ،هه‌میان مافێ هه‌یی لبه‌رامبه‌ر هه‌ر جوره (چه‌شنه ) کێ هه‌لاواردن یان جوداهیه ک که دژی ڤێ جارنامه‌یێ بیت و دژ بهه‌ر (جوره کێ ) چه‌شنه کێ هاندانێ بیت که ببیته ئه گه را هه‌لاواردنه کی (جیاوازی کرنه ک ) ا بڤی په یره وبکه ت دڤێت مفایی ژ یاسایێ وه ربگریت ژبو پاراستنا مافان .
بنەمایێ هەشته مین :
لبه‌رامبه‌ر هه‌ر کریاره کێ که مافێن بنگه هین یێن تاک (که س ) بهێنه پێشێلکرن و ئه‌و ماف بهۆیا (ئه گه را ) یاسایا بنچینه‌یی (بنگه هین ) یان یاسایه‌کا دی بۆ تاک (که س ) هاتبنه دیارکرن، مافێ هه ی لدادگه ها باڵا یا نه‌ته‌وه‌یی پێداچوونه ڤه بۆ بهێته کرن .
بنەمایێ نه هه مین :
نابیت هیچ که سه ک بسه ره ڕوویی (هه ڕه مه کی ) بهێته ده سته سه رکرن یان ژباژێڕی ده رئێخستن .
بنەمایێ دەهه مین :
هه‌می که‌سی بێ جیاوازی مافێ وێ چه ندێ یێ هه‌ی که سکاڵایا خو بگه هینیته دادگاهه کا سه‌ربه‌خۆ و بێ لایه‌ن ، و بئاشکرا کارێن وی بو بهێنه بڕێڤه برن. دادگاهه کا وه سا بیت که دبیاڤێ ماف وئه رکان دا یان هه ر توهمه ته کا دی ئێخستبیته (دابیته ) پاڵ ڤی که سی دڤێت بڕیارێ لسه ر بده ت .
بنەمایێ یازدە هه مین :
١- هه رکه سه کێ هاتبیته تاوان بارکرن ( تاوان دابیته پاڵ ) یێ بێ تاوانه تاکو لدادگاهه‌کا گشتیدا که هه‌می گره‌نتییه‌ک بۆ به‌رگریکردنێ بو هاتبیته دابین کرن وتاوانباربونا وی بشیوه‌یه کێ ( بڕه نگه کێ ) یاسایی دهێته پشت ڕاستکرن .
2 هیچ که‌س بئه‌نجامدانا یان ئه‌نجامنه‌دانا کریاره کێ ناهێته ئیدانه کرن (تاوانبارکرن ) هه که لده مێ ڕویدانا کریارێ و لدویف مافێ نه‌ته‌وه‌یی یان نێڤده‌وڵه‌تی بتاوان نه هاتبیته لقه له م دان . وبڤێ ئه گه رێ نابیت هیچ سزایه‌کێ گرانتر ژوی بهێته سه پاندن که دده مێ ڕویدانا (کریارێ ) تاوانێ دا ڕویبڕی که سه کی نه بیت .
بنەمایێ دوازدەهه مین:
: نابیت هیچ که‌س د ژیانا تایبه‌تی وخێزانی و کارو بارێن (جڤاکی ) کومه‌ڵایه‌تی ،وجهێ ژیانێ وپه یوه ندیاندا بڕه نگه کێ سه ره ڕویی (نه شایسته/هه ڕه مه کی ) لێپرسین ژێ بهێته کرن وهێرش بهێته کرن بو سه ر شه ره ف وکه سایه تی وناڤ ده نگێن وی ، وهه می که سان مافێن هندێ یێ هه یی که دڤان جوروڕه نگێن هێرش و لێپرسینادا یاسا پشته ڤانیێ لێ بکه ت .
بنەمایێ سێزدەهه مین:
1 ) هه‌می که‌سی ئه و مافێ هه ی که لهه می وه ڵاتی بئازادی هاتن وچونێ بکه ت وجهێ ژیانا خو ونیشته جێ بونا هه لبژێریت .
2 ) هه‌می که‌سان ئه و مافێ هه‌ی که هه‌ر وه ڵاته کی ،وئێک ژوان وه ڵاتێ خو ژی بهێلیت یانژی بڤه گه ڕیته وه ڵاتێ خو .
بنەمایێ چارده مین:
١) مافێ هه می که سه کی یه که به رامبه ری لدیڤچون وئه شکه نجه دان زوڵم و وزۆرداریێ په ناگه هه کێ ببینیت ولوه ڵاتێن دی ببیته په نابه ر .
2 ) ئه ڤ مافه ناهێت بکارئینان ونابیت ببیته به هانه یه ک ئه‌گه‌رلدیڤچون بئه گه را تاوانه کا گشتی و نه یا سیاسی یان وره‌فتاره ک دژ به بنه‌ما و مه‌به‌ستێن نه‌ته‌وه یێن ئێکگرتی بیت .
بنەمایێ پازده هه مین :
هه می که سان مافێ هه ڤوه ڵاتی بون یێ هه ی و نابیت هێچ که سه ک سه ره ڕۆیانه ( نه شایسته ) ژ مافێ هه ڤوه ڵاتی بونێ یانژی گوهڕینا ناسنامه یا هه ڤوه ڵاتی بونێ بهێته بێ به شکرن .
بنەمایێ شازدهه مین :-
1 ) هه‌می که سێن پێگه هشتی (باڵغ ) چ ژن وچ مێر مافێ هه‌ی بێی کو هیچ سنوره ک ژ ڕویێ نه ژادی ، نه ته وه ی یان ئاینی ڤه بو بهێته دانان پێکڤه ژیانا هه ڤبه ش وخێزانێ پێک بینن. و لده می ژێک جودابونا واندا ژن ومێر دهه می کاروبارێن په یوه ندی دار بژیانا هه ڤبه ش ڤه دڤێت مافێن وان وه ک هه ڤبن .
2 ) پێکئینانا ژیانا هە ڤبه‌ش دڤێت لسه‌ر ڕەزامه‌ندی و ئازادی یا ته‌واو یا ژن ومێر ی بێت وهێچ جوره فشاره ک نابیت بهێته بکارئینان .
3 ) مالبات وخێزان ڕهوو بنگه هێ سروشتی وبنیاتێ جڤاکێ یه ودڤێت ماف هه بیت که مفایی ژ پشته ڤانیا جڤاکێ وده وله تێ وه ربگریت
. بنەمایێ هەڤدەهەمین:
1 ) هه‌می که‌سه کی بتنێ ، یانژی بهه ڤبه شی مافێ بخودانبون ومولکیه تێ یێ هه ی .
2 ) نابیت هیچ که سه ک بڕه نگه ک هه ڕه مه کی (سه ره رویانه ) ژمافێ مولکیه ت وخاوه نداریێ بهێته بێ به شکرن .
بنەمایێ هەژدەهەمین:
هه می که سه کی مافێ د ئازادی یا هزر وبیر و ویژدان وئاینی دا هه یی . ئه ڤ مافه گوهڕێنا ئازادانه یا دین یان بیر وباوه را ژی لخودگریت . هه روە سا په روه رده یا ئاینی وعیباد ە ت ومه ڕاسیمێت ئاینی بگروپ و بتنێ ژی لخودگریت . هه‌می که‌س بتنێ یانژی بکۆم وبشێوه‌یێ تایبه‌تی یان بهە ڤبه شی وگشتی دشێت ئه ڤ مافه هه بن .
بنەمایێ نۆزدەهەمین:
هه‌می که‌سه کی مافێ هه‌ی بئازادی بیر و ڕایێن خو ده‌ربڕیت. ئه‌ڤ مافه ئاماژه بوێ چه ندێ دکه ت که هه می که‌سه کی بێ ترس وڕێگری و دڵه‌ڕاوکێ باوه ریا تایبه ت وبیرو ڕایێن تابه ت بخو هه بن ، ومافێ بده ستڤه ئینانا زانیاریا وبه ڵافکرنا وان یێ هه ی ومافێ وی یه بساناهی ده ستی وی بگه هیته ئامرازێن به ڵاڤکرنێ وگه هاندنێ بێ سنوردانان وڕێگری .
بنەمایێ بیستە هه مین :
1 ) هه‌می که‌سەکی مافێ هه ی که بئازادیی پشکداربییت د کۆڕ وکۆمبون وپێکئینانا گرۆپ وکومه ڵه یێن ئاشتیانه دا .
2 ) که‌س نه شێت که‌سە کی نە چار بکە ت که بزوری پشکدارببیت دکۆڕ وکومبون دا یان ئه ندامبون د کومه ڵه وگروپان دا .
بنەمایێ بیست وئێکێ:
1 ) هه‌می که‌سە کی مافێ هه ی که پشکدارببیت دکارو بارێن بڕێڤه برنا گشتی یا وه ڵاتێ خودا چ بشێوه‌یه کێ راسته‌وخو یانژی بڕێکا هه لبژارتنا نوێنه رێن خو که بڕێکه کا ئازادانه هاتبنه هه لبژارتن .
2 ) هه‌می که‌سه کی مافێ هه‌ی که وبوه ک هه ڤی وه ک که سانێت دی پشکدارببیت دپله وپایه وکارێن وه ڵاتێ خودا .
3 ) ئیراده‌یا گه‌ڵ ،بنیات و سه‌رچاوه‌یێ ده‌سه‌لاتێ حکومه‌تێ یه . ئه‌ڤ ئیراده‌یه دڤێت بشێوه‌یێ هه‌لبژاردنان بهێتە ئارا که بڕاستگویی وبشێوه یێکی ده وری ده ستهه ڵاتی بگریته ده ست. هه‌لبژاردن دڤێت دگشتی و ته‌بایی بن وبده‌نگدانا نهینی یان بڕه نگه کی بڕێڤه بچن که ئازادیا ده‌نگدانی تیدا بهێت مسۆگه‌رکرن.
بنەمایێ بیست و دووهەمین:
هه‌می که‌سه کی وه‌کو ئه‌ندامه کێ جڤاکێ مافێ پاراستن و مسوگه رکرنا (بیمه )یا ئێمناهی وئاسایشا جڤاکی یاهه ی ، ومافێ وی یه که بپشته ڤانی یا گشتی وهاریکاری یا نیشتیمانی (نه ته وه ی ) و نێڤده وله تی مافێن وی یێن ئابوری وکۆمه ڵایه تی وکولتوری بهێنه دابین کرن ومسوگه رکرن ولدویف لبه رچاڤگرتنا پێکهاته و سه رچاوه وژێده رێن هه ر وه ڵاته کی بڕه نگه کی که که رامه ت و ڕومه ت و پێداویستیێن گرنگ که ده ست ژێ ناهێته به ردان بهێنه مسوگه رکرن و ئه گه را گه شه پێدانی وی یا ئازادانه بده ست ڤه بینیت .
بنەمای بیست و سێهەم:
1 ) هه می که‌سە کی مافێ کارکرنێ یێ هه‌ی، و بئازادی کارێ خو ده‌ستنیشان بکه ت ، ود هه ل ومه رج وکاودانێن گونجایی ودادپه روه رانه دا کاربکه ت وبیمه یا ژیانا بێ کاریا وی یا پاراستی بیت دده مێ بێکاریێ دا .
2 ) هه‌می که‌سه کی مافێ هه ی که بێی هیچ جیاوازیه‌کێ ، دبه‌رامبه‌ر کارکردنا یه‌کساندا (وه ک هه ڤدا ) ، موچه‌یه کا یه‌کسان (وه ک هه ڤ ) وربگریت.
3 ) هه‌ر که‌سه ک که کار دکه ت دڤێت موچه و حه‌قده‌ستی گونجایی و ئه‌رخه‌یانبه‌خش(موکافه ئه ) وه‌ر بگریت که ژیانا خو ومالا خو لئاستێ ئینسانی وگونجایدا بڕێڤه ببه ت و دده مێ پیویستدا بڕیکا هاری کاری وپشته ڤانیا که ره سته یێن پشتە ڤانیێن جڤاکی ژیانا وی بهێتە باشترکرن .
٤) هه رکه سه کی مافێ پێکئینان وپشکداریکرن دئێکه تی و کۆمه ڵه وڕێکخرواێن پیشه یدا یێ هه ی ژپێخه مه تی مسوگه رکرنا ماف وبه رژه وندیێن خو.
بنەمایێ بیست و چوارەمین:
هه‌می که‌سه کی مافێ فه حه وهان وبێهنڤه دان وسه یران وده مێن ئازاد یێ هه یی وبتایبه ت دڤێت ده مژێرێن کاری دیارکری بن وده مێ پشودان بشیوه یه کی ده وری وبموچه بیت .
بنەمایێ بیست و پینجە مین:
1 ) هه‌می که‌سه کی مافێ هه ی که ژیانەکا گونجای بو بهێته دابین کردن و سڵامه‌تی و خۆشگوزه‌رانی یا خو و بنه‌ماڵه‌یا(خێزانا ) خو هه‌بیت، بتایبه‌تی ژ ڕویێ خارن وڤه خارن ، جل و به‌رگ ، خانی وجهێ ژیانێ ، چاڤدێرییا پزیشکی و خزمه‌ت گوزاریێن تایبه‌تیێن جڤاکێ. هه‌روه‌سا مافێ هه‌ی که لده مێ بێکاریێ ، نه‌خوشیێ ، که‌م ئه‌ندامبوونێ ، بیوه ( ژنی یان بێوه مێر ) ، په‌ک که فتی ، پیربون یان لهه می بیاڤێت دی یێت ژیانێ که بئه گه رێت ژده رڤه یی شیانێت خو نه شێت بژێوا ژیانا خو دابین بکه ت دشێت مفای وسود ژبیمه یا جڤاکی وه ربگریت .
2 ) دایکا وزاڕوکان مافێ هه‌ی که سود ژهاریکاریێت چاڤدێری یا تایبه ت وه ربگرن . هه می ئه و زاڕۆکێن ژئه نجامێ زه واجێ بن یانژی بێ زه واج بهێنه دونیایێ مافێ هه ی که پشته ڤانییا جڤاکی یا یه کسان (وه ک هه ڤ ) وه ربگرن .هه‌موو مندالان ، چ ئه‌وانه‌ی سه‌مه‌ره‌ی زه‌واج بن یان به‌بی زه‌واج دینه دونیا ، مافیان هه‌یه له پشتیوانی کۆمه‌ڵاتیی یه‌کسان سود وه‌ر بگرن.
بنەمایێ بیست و شەشەمین:
1 ) هه می که‌سە کی مافێ خاندنێ یێ هه‌ی ومافێ هه ی سودێ ژدام و ده‌زگه هێن په‌روه‌رده یی وه‌ر بگریت. خویندن و په‌روه‌رده ،لانی کێم دڤێت خویندنا سه‌ره‌تایی وخاندنا بنه ڕه تی یا بێ به رامبه ر بیت. خوێندنا سه‌ره‌تایی ئه‌رکه کێ سه‌ره‌کیه وبزوری یه ، وپه‌روه‌رده‌یا ته کنیکی و پیشه‌یی دڤێت ببیته گشتی وڤه کری بیت ، ده رفه تا خاندنا بلند دڤێت بڕه نگە ک یه کسان وته مام بو هه می که سان وه ک هه ڤ بهێته دابین کرن دا کو هه رکه س لدویف شیانێت خو بشێت مفایی ژێ وه ربگریت .
2 ) ئامانجا خویندن و په‌روه‌رده یێ دڤێت گه‌شه‌پێدانا هه‌مه لایه‌نی یا که سایه‌تی یا مروڤی بیت ، وئه گه را باشتر په ره پێدان و لبه رچاڤگرتنا وبهێزکرنا مافێن مروڤان و ئازادیێن بنه ڕه تی وبنگه هین بیت . خویندن و په‌روه‌رده دڤێت بو گه شه پێدانا لێک تیگه‌هشتن وئێک ودو قه‌بول کرن ودوستایه‌تی دروستکرنێ دناڤبه را هه می نه‌ته‌وه وگروپێن نه ژادی ویێن ئاینی دا بیتن وهاریکاربیت بو گه شه پێدانا چالاکیێن نه ته وه ێن ئێکگرتی ژبو پاراستنا ئاشتیێ.
3 ) باب و دایکان به ری هه می که سان مافێ د ده‌ست نیشان کردنا چونیه‌تی یا خویندن وه په‌روه‌رده یێ بو زاڕوکێن خو هه ی .
بنەمایێ بیست و هەڤتەمین:
1 ) هه‌می که‌سه کی مافێ هه‌ی بئازادانه هه ڤبه شبیت وپشکداربیت د ژیانا کولتووری وجڤاکی وهونه ری دا وله زه ت ژێ دیتن وبتایبه ت پشکداریکرن دپێشکه فتنێن زانستی دا ومفا داربیت ژقازانج وباشیێت زانستی دا .
2 ) هه‌می که‌سه کی مافێ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندی و مافێت خو یێت مه‌عنه‌وی و مادیی یاهه ی که ژ ئه نجامێ به‌رهه‌مێن وی یێن زانستی و ئه‌ده‌بی و هونه‌ری بن . بنەمایێ بیست و هەشتەمین: هه‌می که‌سه کی مافێ هه ی که شێوه و وپێکهاته یه کێ ڕێکخستی یێ جفاکی وناڤ ده وله تی هه بیت که ماف وئازادیێت وی یێن بنگه هین که دڤێ چارنامه یێ دا هاتین بته مامی تێدا بهێنه دابین کرن وجێ به جێ کرن .
بنەمایێ بیست و نۆهەمین:
1 ) هه‌رتاکه کی هنده ک ئه رکێن لسه ر ملی هه ین به رامبه ر وێ کۆمێ (جڤاکێ ) که گه‌شه پێدانا وی یا ئازادانه و هه‌مه‌لایه‌نانه بو ده‌سته‌به‌ربکه ت ،
2 ) هیچ که‌سه ک پێگیر نینه دده ما بکارئینانا مافێن خو و ئازادیێن خودا، ئیلا بئه وان سنورێن یاسایی که بتنێ بو ناساندن ولبه رچاڤگرتنا ماف و ئازادیێن خه لکی نه ، وژبو لبه رچاڤگرتنا هه‌لومه‌رجێن عادیلانه‌ی یێن ئه‌خلاقی و شیرازه‌یا گشتی و خۆشگوزه‌رانییا هه‌میان دجڤاکه ک دیموکراتیکدا هاتبنه دیارکرن .
3 ) ئه‌ڤ ماف و ئازادی یه دهیچ بواره کی دا نابیت بدژی ئامانج و بنه‌مایێن نه‌ته‌وه یێن ئێکگرتی بهێنه بکارئینان . بنەمایێ سیهه مین : هێچ خاڵ ژڤان خاڵێن د ڤێ جاڕنامه یێ یا لبه ر ده ست نابیت وه سا بهێته لێکدان که بیته مافه ک ژبو ده وله ته کێ یان گروپە کی یان تاکه کی هه‌تا بشێت ماف و ئازادیێن ئاماژه پێ هاتیه دان دڤێ چاڕنامه یێ دا پێشێل بکه ت یانژی کاره کێ بڤی شێوه وبڤی ڕه نگی ئه نجام بده ت .
چاڤەرێ بەشێن دی بن