جاسم محمد شرنەخی
پشکا ئێکێ..
ل ڤی وەڵاتێ پڕی کێشە و ئاڵۆزی، پڕی کێماسی و پاشڤەمان، یێ خەلک هەتا بەزێ گوهی د بێدادی و زڕبەهریێدا خەندقی ئەڤ وارە پتر ژهەمی پاڕچێن دیترێن جیهانێ پێدڤی چاسازیەکا ڕاستیقینەیە. هەر چەندە چاکسازی (Reformation) گیانێ ژیانا جڤاکیە ل هەر جهەکێ هەبتن، چونکی د گرنگترین پێناسا خوەدا چاکسازی: “ئەو تێگەهە یێ ژبۆ ڕاکرنا خەلەتی و شاشیان، یانژی ڕاستەڤکرنا کاودانەکێ، یانژی پێشڤەبرنا ڕەوشەکا باش بەرەڤ باشترڤە ب کار دهێت”. واتە چاکسازی دینەموویا بەردەوامیا ژیانێیە، نەک تەنها ل هەمبەر خەلەتی و خرابیا بتنێ، لێ هەڵبەت بەرامبەری جمود ڕاوەستانێ ، هەر جۆرەکێ ڕاوەستانێ بت دڤێت تەڤگەڕەکا دلسۆزا ئیسلاح و چاکسازیێ هەبتن. ل ڤێرێ یا گرنک ئەوە باش بزانین دبت کار و کریار و هەلویست و ڕێکار و دیسان سیاسەتا ژبۆ دەمەکێ بووریێ کەڤن زۆر چاک و پێدڤی ئەڤرۆ هەمان ئەو تشتێن بوورین پێدڤی خەمخوریا چاکسازان بتن، بهێن چاککرنێ تێدا بکەن، ژبەرکو حەتمەن ئەوا ژبۆ زەمانەکێ بووری باش و قەنج و ب بەرهەم، لێ نکارت بەرسڤا داخوازی و پێدڤیێن ئەڤرۆ ب دەت. هۆسان دڤێت چاکسازی هەتا د وی تشتیدا یێ ب خوە چاک ژبۆ دۆهی لێ نەک بۆ ئەڤڕۆ هەبتن، لەوا نەیا سەیرە ل دەڤ دلسۆزێن چاکیێ داخوازکرن و هەوڵێن بهێزێن چاکسازیێ د گەلەک بزاڤێن چاکسازیێ ب خوەدا، ئانکو ئەم دشێن ب واتەیەکا دیتر بێژین: چاکسازیا ئەڤرۆ ژی پێدڤی چاکسازیەکا دیترە ل ئایندەیدا! ب ڤی ئاوایی لێنێزەکە ل هەمی وەڵاتێن شۆڕەش ل سەر پاشڤەمانێ دهێتە کرن و چاکسازی دهێتە ئەنجامدان پشتی چەند ساڵان ئەو ژیوار و واقعێ شۆرەشێ ب قوربانیێن مەزن پەیداکری دبتە بار و بەربەست دڕێیا ژیانەکا خۆشگوزەرانی و ئاساییدا و پێدڤی گهورینێ دبت، چونکی ژیان دهێتە گوهۆرین و ئەو گهۆڕینە چاکسازی و گهۆڕینەکا دن دخوازت. دڤێ بیاڤێ بەحس ژێ هاتیە کرن، دبینم یا باشە وەکو نموونە ـ و ب هزران نموونە ژی هەنە ـ تەنها ئاماژی ب دوو میناکان ژ مێژوویی و ژ ئەدەب و ڕەخنەیا ئەدەبی بدەم: یا ئێکێ دا بەرێخوە بدین بزاڤا سۆفیگەری و عیرفان و زوهدا ئیسلامی ل دەستپێکا خوەدا و هەتا ماوەیەکێ دۆمدڕێژ ژی بزاڤەکا چاکسازیا گرنگبوو ل هەمبەر نقومبۆنا موسلمانان ـ تایبەت ل سەردەمێ پێشکەفتنا عەباسیان ـ دناڤ خۆشیێن ماددی و بەترانی و ئیسراڤیدا ل گەل پشتدانێ ل بیاڤێ ڕوحیێ ـ کو جەمسەرێ دیترێ مڕۆڤیە و هەردوو جەمسەر [ڕۆح و ماددە] پێکڤە گرنگن، لێ پشتی بوورینا دەهان ساڵان واقعی فەرزکر بزاڤێن دیترێن جودا بهێن و وێ زێدەڕەویا سوفیگەریێ ل سەر حیسابا گرنگیدانێ ب ژیانا شارستانیا ماددی ل توخیب بدەن، و ژبۆ نەهێلانا (وێ چاکسازیا کەڤن) و (جمودا نوی) و ژپێخەمەت ڤەگەڕاندنا هەڤسەنگیێ دناڤبەرا ڕوح و ماددەی دا بزاڤێن چاکسازیێن نوی سەرهلدان، ئەها بڤی ڕەنگی یا گرنکە بەرێخوەدان و خواندن ژبۆ قوتابخانەیێن مینا سۆفیگەریا ئیسلامی و ژبۆ قوتابخانا تەکسەتیزما فەرمۆدەیان (قوتابخانا حدیسێ)، دیسان ژبۆ عەقلانیزم و ئیعتیزال و ئەشعەریزم و ماتوریدیزمێ و هەتا داویێ، ئانکو هەر قوتابخانەیەکا هزرکی نویکرن و نویخوازیەکا چاککرنێ یا پێدڤی بوو لێ ژبۆ سەردەمەکێ تایبەت. نموونەیا دویێ باشە بەحس ل قوتابخانەیێن نویکرن و نویخوازیا ئەدەبی و ڕەخنەیی بکین ل ئوڕوپا، چەوان ریالیزم پشتی کلاسیکیزمێ هات و ڕۆمانسیزم پشتی ڕیالیزمێ و هوسان یێن دیتر یەک ل دویف یەکێدا هەتا نویترین قوتابخانەیێن ڕەخنەیێن سەردەم. ئەڤجا ئەگەر چاکسازی ل سەر چاکسازیێ ب خوە بڤێ نە ڤێ بت، بزانە چەند یا گرنگتر و پێدڤیترە ل هەمبەر خرابی و خرابسازیێ چاکسازی هەبت، ژ مەزناهیا چاکسازیێ ماددێ پەیڤا چاکی و چاکرنێ (صلح، ٲصلح) زێدەتر ژ سەدێ و هەشتێ جاران د قورئانا پیرۆزدا دۆبارەبوویە، چاکسازی ل سەرێ هەرەما چوار تێگەهان جهێ خوەیێ بەرز و بلند گرتیە: ل ژێریا هەڕەمێ ل ئەسفەل سافلینا وێ (خرابکسازیەـ ئیفسادە) و د سەڕرا (خرابیە ـ فەسادە) و بلندتر (چاکیە ـ صەلاحە) و ل کوپیتکێ ل سەرێ هەمیان (چاکسازیە)، خرابسازی قویناغەکا توندا پیسا خرابیێیە واتە خرابکرن و بزاڤا بەڵاڤکرنا خرابیێیە، ل هەمبەردا چاکسازی قویناغەکا پێشکەفتیا چاکیێیە، ئانکو چاککرن و بەڵاڤکرنا چاکیێیە، لەوا خودایێ مەزن نەفرەت و لەعنەت ل خرابسازیێ کریە نەکو ل خرابیێ، دەمێ کەرەم دکت و دبێژت: (فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوليْتُم أَنْ تُفْسِدُوا فِي الأرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وأعمى أَبْصارَهُمْ) سۆرەتێ محمد (22-23). و ل بەرامبەردا خودای چاکسازی کریە ناڤەڕۆکا پەیامداریا پێغەمبەران، وەکی ئەم دقورئانێدا دبینن ئارمانجا دویماهیێ یا خەباتا (شوعەیب) پێغەمبەری سلاڤ لێ بن و پۆختە و ناڤەڕۆکا پەیاما وییا پیڕۆز چاکسازیە، هەر وەکی خودای بخوە ل سەر زمانێ وی گۆتی: ((إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ ۚ)) سورەتێ هۆد (88). ل دڕێژاهیا مەزن پێشچافکرنا چاکسازیێ، جهەکێ دیتر یێ قورئانێ ڕۆلێ چاکسازیێ دپاراستنا جڤاکێ ژ بەرئاتافبوون و ژ ناڤبرنێ خوەیا دبت ئەوژی گوتنا خودایە: ((وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَىٰ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ)) سورەتێ هۆد (117)، واتە: ئەگەر خەلکەکێ خوە هەژیکر شار و گوند و وەڵاتێن وان تۆشی سزایێ کاڤلکرنێ ببن لێ د دەهمان دەمدا چاکساز و چاکسازی دناڤدا هەبن، دێ ئەو بزاڤا پیرۆزا چاککرنێ بتە خاتر ل دەڤ خودایێ مەزن، ل سەر خاترا چاکسازان خودا دێ سزایێ ژناڤبرنێ ڕاگرت. ئاخفتنا ل دۆر چاکسازیێ تەمامیا خوە هەیە و زۆر یا مای.
