محسن ئوسمان
رەخنا ئەقلی بەشەکێ سەرەکیێ پرۆژێ رێنیسانسێ‌یە، ئەقل ب خوە ژی هزرە، کو هەردەم ب سایا پێداچوون و رەخنێ خوە پێشدا دبەت. هزر و هەستکرن ب رێنیسانسێ ب خوە رێنیسانسە، لەورا چ رێنیسانس بێی حەزا رێنیسانسێ ناهێنەکرن. دیارە رێنیسانس، رەوشەنگەری و کۆلۆنیالیزم، ب هەڤرا روو ل رۆژهلاتا ناڤین کر، کو کورد/ دەڤەر، راستی سێ سنگەپێیان “باژارڤانیا رۆژئاڤا، داگیرکرنێ/ پارچەبوونێ و رێنیسانس/ رەوشەنگەری” هاتن. بەرسڤا کورد و ئەرەبان ژی، ب هێزا رەق و هشمەندیا ئۆلداری/ فیودالیزمێ هاتەدان.مرۆڤ دکاریت ڤێ پەیوەندیا ئیرۆیا د ناڤبەرا تاک و پارتێن کوردی دا، ب “هشمەندیا کینێ” ب ناڤ بکەت، چونکو ئەڤێ یەکێ هشمەندیا سیاسیا مرۆڤێ کورد کلیلدایە. ئێدی جڤاکێن کلیلدای، دخوازنە جڤاکێن هشیارێن بکارن تەڤ دەرگەهان ب کلیلێن خوەیێن ئەقلی و دوورهێلی ڤەکەن. کوردان ب درێژیا خەباتا خوەیا سیاسی، نکاریە تەڤلی سێ وارێن سیاسی “فەلسەفا سیاسی، زانستێ جڤاکیێ سیاسی و ئەنترۆپۆلۆگیا سیاسی” ببن. ئێدی دەسەلاتا مەیا سیاسی، ب سایا نەهشیا سیاسی دهێتە ئاراستەکرن. راستە دبیت فاشیزم و نازیزم، ژ دەرئەنجامێن هنداکرنا هشمەندیا خەلکێ ئورۆپی هاتبن، بەلێ پا گەلۆ ئەڤا ئیرۆ ل کوردستانێ دهێتەکرن، مە هشمەندیا خوە هنداکریە یان ژی بەردەوامبوونا ئەقلێ مەیێ هەرجارە؟! ئەرێ ئیرۆ کیژان خال، د ناڤبەرا لایێن کوردی دا بەرچاڤن؟ گەلۆ بیاڤ و دەرفەتا ڤان خالان، چەند نێزیکی هەڤن؟ بنێرە ڤێ دیالۆگا خرشا د ناڤبەرا ئالێن سیاسی دا هاتیەکرن/ دهێتەکرن، تەڤ ژ ڤالاتیا هشمەندیا سیاسی و نەبوونا پلان و ئەرکانە. ئەڤ چاڤەرێیا گۆدۆی ــ Godot “حکوومەتا بنگەهفرەهـ، مووچە و یەکرێزیا ناڤمالا کوردی”، ملەتەکێ ژڤاندار بەرهەمئانیە. ئێدی ل جهێ “پارت و حکوومەت”، رەوشا خەلکی خوەش بکەن، ئەو ب خوەیێ گەندەلی و خازۆکیێ دکەن. لەورا ئیرۆ گۆتار و پرۆپاگەندا “پارت و حکوومەت”ێ، ژ ناڤەرۆکا خوە ڤالابوویە و ئالاڤێن خاپاندنێ ژی هلوشیاینە. ب ڤێ یەکێ، ئێدی خەلک ب ناڤێ “ولات و نەتەوە” ناهێتە خاپاندن، چونکو پارتێن مە ژ ناڤەرۆکا خوەیا جڤاکی و نەتەوەیی هاتینە رووتکرن. راستە جاران رێبەر و پارتێن دەڤەرێ، دکارین خوە برێڤە ببەن، چونکو خەلک و جوگرافیەک بچووک هەبوو، هەروها ئارمانج و داخواز ژی دیاربوون، بەلێ نوکە جیهان بوویە گوندەک، راستیا ئارمانجێن جاران ئاشکراکرن. سەرباری دەما دەسەلاتەک هشمەندیا خوە هندا دکەت یان ژی هەر نەبیت، هلبەت نکاریت هەست ب ژانێن خەلکی بکەت.راستە کەشێ ئازادیێ ئورۆپا، ئەگەرێ تەڤ سەرهلدانا وارێن هزری، ئەقلی، ئەدەبی و هونەری بوو، بەلێ پا ئازادی و هەڤقەبوولکرنێ رەهێن خوەیێن دیرۆکی ل نک مە نینن، چونکو جڤاکا مە ل سەر تەڤنێ قەبیلێ/ ئەشیرەتێ هاتیە رستن. لەورا تا سازیێن مە یێن پارتاتی ژی، ب گیانێ قەبیلێ هاتینە درستکرن. هەروها کارتێکرنا هشمەندیا کۆچەریێ، ل سەر رێکخستنێن پارتاتیێ ژی هەیە. ژ بەر هندێ، هشمەندیا “لەشکری، قەبیلە و پەرستگەهێ”، تەڤ سازی ژ ناڤەرۆکا خوە ڤالاکرینە. د ڤێ رەوش و کەشی دا، ئەقلی هاوارێن خوە برنە بەر ئەفسانێ و ل داویێ ژی، بووینە میکانیزمێن ئەقلی. ئەڤ رەهندێن هزرکرنا ئەفسانی، رێگریا هەر پێشداچوونەکێ دکەن، یاکو ئیرۆ بووینە جورەکێ مێتۆدێ تێهزرکرنێن مە ژی. ئەڤ تێگەهشتنە، تەڤلی بیردانکێن تەڤای دبیت و ل داویێ ژی دبیتە باوری، لەورا هزرا ئەفسانی جهێ هزرێن زانستی گرتیە. ئها هوسا ل رۆژهلاتا ناڤین، نەداری و بێدادیێ، مرۆڤ تەڤلی ئالۆزیێن هزری کریە. ژ بەر هندێ، هشمەندیا زانستی ل هەمبەر هزر و باوریێن ئەفسانی لاوازبوویە.ب کورتی، مرۆڤ دکاریت بێژیت تا ئیرۆ ژی، تەڤایا پارتێن کوردی باجێن گرانێن “فتنا مەزن/ جەلالی و مەلایی/ 1964 ــ 1966” ددەن! ب تایبەتی ژی ل باشوور، ئەڤ نەخوەشیە وەک پەنجەشێرێ تەڤلی هەموو پێکهات و گەهێن تاک و پارتێن کوردی بوویە. لەورا تا ئیرۆ ژی، تەڤ شیانێن “راڤە، رەخنە و هلوەشگەریێ”، ل هەمبەر چارەیا ڤێ “فتنا مەزن” مالقبووینە!ب کورتی، مە پێدڤی ب پراکتیزەکرنا پرنسیپێن رەخنا ئێپیستیمۆلۆژیا راڤەکرنا جڤاک و ئەقلێ مرۆڤێ کوردە، چونکو هەرتم ئەڤ ئەقلێن کەڤنار، هێزا خوە ژ “ستراتیژیا رەدکرنێ” و “سەرهشکیا ئەقلێ کۆچەریێ” وەردگرن! لەورا مە پێدڤی ب شۆرشەکا هزریا دیرۆکا خوەیە، چونکو هێشتا دیرۆکا مە “سەربخوەیا درست” وەرنەگرتیە. دیارە چاخێ ئاست و پەروەردەیا ئەقلێ مرۆڤێ کورد، گرێدایی پێڤاژۆیا ڤی رەنگێ دیرۆکا بریندارە. ژ بەر هندێ، دڤێت ریفۆرم و شۆرشێن هزری و رەوشەنبیری بهێنەکرن، داکو ئەڤ برینا کوورا کەتیە مەژیێ مەیێ ژەنگی، بهێتە سارێژکرن. ئێدی تاکو ئەم خوە ژ گولتێن کەڤنەشۆپیا ڤی ئەقلی رزگار نەکەین، نکارین خوە ژ بهایێن “بەری سیاسەتێ/ ئۆل، قەبیلە و مالباتی” ژی قورتال بکەین. هەروها دڤێت ئەم ژ ئەقلێ “زیزبوون و دابرین”ێ، بچینە وارێ دیالۆگ و لێبۆرینێ، چونکو ب تەنێ ئەڤە دکارن هەموو دەردێن مە دەرمان بکەن.محسن ئۆسمانبەرلین، 2021.08.12
