محسن ئوسمان
پەیڤە ک
مخابن ئیرۆ، هەر تشت هاتنە کرێتکرن، ب تایبەتی ژی سۆسیال مەدیایێ، ل شوونا کەنالەکێ رەخنە، ئاراستەکرن و گوهەرینان بیت، دیسان مخابن یا بوویە ئالاڤەکێ فهێتکرن و شکاندنا هەڤدوو. دیارە ئەڤە ب خوە ژی، ئاستێ پێشکەتنا تاک/ جڤاکێ مە بەرچاڤ دکەت! ***هەرتم هزر و فەلسەفە، واتەیا رەوشێ فام دکەن و ل بەرسڤێن پرسێن رەوشێ دگەرن، کو ب “ئۆنتۆلۆگیا نوکە” دهێتە بناڤکرن. لەورا دڤێت ل دەسپێکێ هزر بهێنە هشیار و راستکرن، داکو پەرژانێن خاپاندن و خوەشباوریێ بهێنە دراندن، چونکو دڤێت بهێتە فامکرن، کو هزر ب خوە پرۆسێسەکا رەخنەییە. ئیرۆ گەلێ مە ژ هەردەمی پتر پێدڤی ب تێهزرکرنێن رەخنەیی و راڤەکرنێن لۆژیکی‌یە، لێ مخابن نە بەس لاوازیا مێتۆدێن رەخنێ ل نک مە هەیە، بەلکو نەبوونا هزر و ئەقلێ ل ڤی ئاستی ژی هێشتا ل نک رەوشەنبیرێ کورد نینە. ئێدی ئەڤ جورە تێهزرکرن و نێرینە، دخوازنە رەخنەکا هلوەشگەری یا تێگەهێ خواندنێ، چونکو ئەگەر ملەتەکی گیانێ رەخنێ و نێرینێن دیرۆکێ نەبیت، نکاریت دەربازی ڤان هێلان ببیت.ئەگەر ئەقل ئالاڤێ تێهزرکرنێ بیت، پا گەلۆ بۆچی ئیرۆ ل دەڤەرێ ئەقلێ سەردەست، ئەقلێ کاریگەر ڤەدەرکریە؟ دیارە جڤاکێن پاشڤەروو، ل هەمبەر دامەزراند و رێکخوەشکرنا هزرێن رەخنێ، دهێنە ئاستەنگکرن. لەورا ئەگەر مرۆڤ ب ڤێ پاشخان و سرتێ بپرسیت، ئەرێ ملەتەک دکاریت بێی هشمەندیا رەخنێ، هزر بکەت؟ چونکو تەنێ رەخنە دکاریت گەلان پاک بکەت، لێ بەلێ ئەگەر ل ملەتەکی مافێ رەخنێ و پرسیاران نەبیت، دێ ئەو گەل راستی ئاستەنگێن دیرۆکی هێت. ئێدی رێکنەدانا پرۆسێسا رەخنێ، وەکریە کو هەر تشتێ/ دیرۆکا مە ژی خوە دوبارە بکەت. مخابن رەخنە د بیردانکێن مرۆڤێ رۆژهلات/ کورد دا و نەمازە د وارێ “ئۆلی و سیاسی” دا، وەک ئالاڤێ هلوشیانێ بەرچاڤ دبیت. لەورا رەخنە/ رەخنەگری ل ڤێ دەڤەرێ بەردەوام نەبوویە، کو ببیتە ئالاڤەک خەلکێ مە مینا دکتۆرەکێ جڤاکی فام بکەت، بەلکو ئەم ل سەردەمێ بەر ب رەوشەنگەریێ‌ڤە، دچینە چاخەکێ تەنێ د سینۆرێن ئەقلی دا ل ئۆلی دنێریت، کو سەردەمێ رەخنا ئەقلی ل ئەقلیە/ کانت”. ئێدی هشیارێ کورد ل هەمبەر ئەزموونێن هزری، ژ دەرڤەی پرۆسێسا هزری‌یە. نڤیسینێن مە ژی، رستنا پەیڤێن ژ واتەیێ رووتن. ژ بەر هندێ، “پێدڤیە خواندەڤان تێبینا مرنا بەرهەمێن من داپۆشی بکەن، مرن نە ب واتەیا نۆرمال، بەلکو مرن ب واتەیا دیرۆکی، نە مرنا کەسان، بەلکو مرنا جڤاکی…”. لەورا دڤێت ئەم کار ل سەر ژێدەرێن هێزێن ددەنە “ئۆل، ئەقل، سیاسەت، کاراکتەر و جڤاکی”ێن مرۆڤێن کورد براوستین، داکو سەرێن داڤێن ئارێشە و ئاستەنگێن سەتمینێ بەرچاڤ بکەین. ل سەر ڤی بنگەهی، تەڤگەرا مارکیسیزمێ رەخنە و رەخنە ل خوە گرتن، کرنە رێباز و مێتۆدێ خوە یێن خەباتێ. لەورا دڤێت چەکێ رەخنێ، جهێ رەخنا چەکی بگریت. ئها ب ڤێ واتەیێ، مە گەلەک پێدڤی ب ئاڤاکرنا ئەقلەکێ رەخنەگرێ ڤەکری و تۆلەرانس هەیە، داکو هزرێن جودا وەرگریت و باوری ب بنگەهێن ئەقلانیەتا تێهزرکرن و نێرینێ هەبیت.گەلۆ ما ئەم دکارین پێشکەڤین، ئەگەر مە ئەقلەکێ پێشکەتی نەبیت، چونکو پێشکەتن دخوازیتە کار و پلانان، کار ژی د ڤی چاخی دا ئەقلە؟ ئەرێ ئارێشا ئەقلێ مە، ئەم دوبارە تشتێ هەیی دامەزرینین یان ژێ دەرباز بین و تەڤلی یێن نوو ببین؟ دیارە تاکو نوکە، رەخنا هزر و ئەقلێ مرۆڤێ کورد نەهاتیەکرن، داکو رەخنە وەک تێهزرکرنا د سینۆرێن کریار و ئازادیێ دا فام بکەت. ئێدی ئەقل ئەو هزرە یاکو هەرتم ب رێکا پێداچوون و رەخنێ، خوە دەربازی ئاست و قووناغێن باشتر دکەت. ئەقل ب خوە ئالاڤ/ رێکێن بەرهەمئینانا هزرانە، هزر ب خوە ژی، ئالاڤێ بەرهەمئینانا تیۆریە. لەورا دەما ئەقل و هزر نەهێنە بکارئانین، دەبۆ دبن. لەورا مە ئیرۆ، پێدڤی ب فۆرمێن رەخنێن ئەقلێ کوردی، ب رێبازێن “هلوەشگەری/ درایدا و نژیارگەری/ فۆکو و ئێتیکا دیالۆگێ/ هابرماس” هەیە. ئها ل ڤی چاخی، ئەرک و ئارمانجێن رەخنێ، وەک هشمەندی ب بەرپرسیاریا دیرۆکێ و ب تایبەتی ژی ل سەردەمێ گرفتان، رۆلی دبینن. ئەگەر گرفتێن جڤاکێن مە، ژ نەبوونا رەخنا هزر و رەوشەنبیریێ هاتبن، پا دڤێت بەرا هزر و رەوشەنبیریێ، رەخنا ئالاڤێن تێهزرکرنا لۆژیک و ئەقلی ب خوە بهێنەکرن.ب کورتی، کاودانێن مە گەلەک ئالۆز و شیلی بووینە، لەورا دڤێت مرۆڤ رەوشا هەر تشتێ هەیی “ئۆل، سیاسەت، رەوشەنبیری و ئەقل” رەخنە بکەت. هەروەکو ل دەما خوە، ئەڤ رەوشە ل ئەلمانیا ژی بەرچاڤ دبیت. ژ بەر هندێ، خواندنگەها فرانکفورت/ 1923 “رەخنا هەر تشتێ هەیی… رەخنا دلۆڤانیێ ب چ تشتی هەیی نەبەت، کر”، بەلێ دیسان مرۆڤ نکاریت رەوشا هەیی بگوهەریت، ئەگەر بنگەهێ هزرا سەردەستا هەیی نەگوهەریت. لەورا دڤێت ئەم گرانیا خوە بێخینە سەر “ئەگەرێن کوورێن رەوشێ”، چونکو “بار گەهشتیە سەر شاخێن گای!”محسن ئۆسمان بەرلین، 2021.09.18
