محسن ئۆسمان
ملەتێن ڤەمایێن وەک کوردان، هەرتم تێگەهان درەنگ یان زوو، مەزن یان بچووک بکاردئینن و هەروها بەری یان پشتی دەرفەتێن خوە بکاردئینن! بۆ نموونە، تێگەهێ رێفرەندوم ب خوە، جورەکێ دەنگدانێ‌یە ل سەر هەر “بوویەر، قانوون و داخوازی”یەکێ، ئانکو رێفرەندوم تێگەهەکێ گشتیە، لەورا دەما ئەم دبێژین ئەز دگەل رێفرەندومێ مە، بەلێ کیژان رێفرەندوم؟! دڤێت بێژین ئەز دگەل رێفرەندوما سەربخوەیا/ دەولەتا کوردستانم/ (وەک نموونە).
گەلۆ ب گونەهکرنا هەڤدوو، برینێن رێفرەندومێ دهێنە دەرمانکرن؟ ئەرێ پەندێن مە ژ رێفرەندومێ وەرگرتین، پالدانا هەڤدوو ب خیانەتێ بوو؟ گەلۆ ئەم ب چ ئالاڤ هەودان و ئەنجامێن رێفرەندومێ بخوینین/ هلسەنگینین؟ ئەگەر مرۆڤ فاکتەرێن پەیدابوون و ئەنجامێن رێفرەندومێ ب هووری و کووری ل بەرچاڤ بگریت، دبیت مرۆڤ راستی گەلەک پرسیارێن گۆتار و تێگەهێن گرێدایی گوهەرینێن سیاسی و جڤاکی یێن تەڤگەرێن کوردی بهێت. ب راستی، کوردان “ئەڤێن دگەل و ئەڤێن دژی رێفرەندومێ ژی” ل سەر تەڤ ئاستان، ئەنجامێن رێفرەندومێ ل گۆر هەستێن دیرۆکیێن ڤێ قووناغێ فامنەکربوون.
ب درێژیا دیرۆکا مە، گەلەک بوویەر و گوهەرینێن دژوار، راستی رێبەر و تەڤگەرێن گەلێ مە هاتینە، بەلێ مخابن ئەم ل سەر چ ژ ڤان وەرچەرخان و قووناغان نە راوستیاینە. مە نکاری دیمەنێن تەڤگەرێن کوردی ب کووراتیا دیرۆکی هلسەنگینین، لەورا مە نکاری ژی بەرسڤا پرسێن بوویەرێن کۆنتێکستێن دیرۆکیا دەڤەرێ و جیهانێ بدەین. ئێدی مە پێدڤی ب پێداچوونێن دوورهێلی و زانستی، ل سەر ئاستێ هزر و تێهزرکرنێن وێنەکێشانا ستراتیژیا پێشهاتان هەیە. هلبەت هەر تشتێ د سیاسەتێ دا دهێتە زانین ناهێتە گۆتن، لێ مخابن ل کوردستانێ هەر تشت “رێفرەندوم، دەولەت و…” دهێنە هلدێران، بەری کار بۆ بهێتەکرن. لەورا دژمن بەری دۆستان، تەڤ “پلان و پرۆژێن مە یێن ستراتیژی و چارەنڤیس” دزانن و دسۆژن.
گەلۆ ئیرۆ چەوا سەرەدەری دگەل کێشێن سیاسی یێن نوو “نەخشەرێکا رۆژهلاتا ناڤین، چارەنڤیسێ کوردان/ ناسنامە، پەرلەمان، رێفرەندوم و دەولەت” بهێتەکرن؟! ئیرۆ ب هەر فۆرم و ئەنجام بیت، ئەم دەربازی قووناغەکا نوو بووین، لەورا دڤێت جارێ ئەم باشی و خرابیا رێفرەندومێ ــ Referendum نە ئێخینە ستۆیێ کەسێ، بەلکو دڤێت ئەم تەڤ خوە وەک بەرپرس ل هەمبەر پێشهاتان ببینین. تاکو بار پتر بکەڤیتە سەر ستۆیێ لایەکی ژی، جارێ نە دەمی هندێ‌یە، بەلکو بلا ئەڤە بچیتە د ناڤ پاخلێن دیرۆکێ دا، چونکو نە قەبوولکرنێن رەها و نە ژی رەتکرنێن رەها، خزمەتا ڤێ قووناغێ ناکەن. ب شێوەکی دی، گەلێ مە پشتی رێفرەندومێ دەربازی قووناغەکا دی بوو، لەورا نابیت هیچ “کەس، گرۆپ و ئال”، خوە ژ ئەنجامێن رێفرەندومێ بێ بار بکەن، بەلکو هەر کوردەک بەشەکێ ڤێ شاشیێ دهلگریت. ئیرۆ گرینکە ئەم ڤەژەن و پێشهاتێن خولکێ ئاسۆیێن رێفرەندومێ بکێشین، داکو بکارین رەهندێن ڤێ بوویەرا چارەنڤیس فام بکەین. ئەڤ رێفرەندومە وەک بوویەرەکا تێکهلکێش، ب روویێ خوەیێ سیاسی گەلەک لایەن بەرحەتاڤکرن. ئەڤ بوویەرە مە راستی کۆنتێکستێن دیرۆکێ دکەت، چونکو ئەڤ پرۆسێسە خویا دکەت، مە ئالیێن سیاسی و کولتوری یێن ڤێ بوویەرێ ل بەرچاڤ نەگرتبوون. ئەڤ بوویەرا گرینگا مە ب سەرپێ کری، یاکو مە پتر بیاڤ دایە هەست و دلینیێ/ پرۆپاگەندێ، ژ لۆژیک و ئەقلی، لەورا ئیرۆ ئەم راستی ئالۆزیان کرین. گەلۆ ما مە رێفرەندوم، د رەهندێن خوەیێن دیرۆکی و سیاسی دا هلسەنگاند بوو؟
دیارە فەروەریا کوردی ل باشوور، خەلکی ب ناڤێ “پەرلەمان، رێفرەندوم، دەولەت و نەتەوە” دخاپینن/ هاویژ دکەن، لێ ژ بیر دکەن، کو نفشێ گلۆبالێ ل هەمبەر ڤان رەفتارێن سادە ناهێنە خاپاندن و ب ئەنجام ژی، دێ ئەڤ هشمەندیە راستی “بهارا کوردی” هێت. ئێدی ئەگەر زانا و هشمەندێن کورد، پێداچوون و ڤەکۆلینێن رژد ل سەر ئالیێن ئەرێنی و نەرینیێن سێ بوویەرێن گرینگێن دیرۆکا گەلێ کورد “تەڤگەرێن کوردی ل سالێن شێستان، 1975، سەرهلدانا 1991 و رێفرەندوما 2017” نەکەن. ئەم نکارین، پەندان ژ ئەزموونا دیرۆکا خوە وەرگرین و ب ئەنجام، دێ هەر شاشیێن خوە ب باجێن گران دوبارە کەین. ب گشتی، رەوشا پشتی رێفرەندومێ، گەلەک خالێن لاوازێن ئەقلێ سیاسی یێ کورد بەرچاڤکرن، مرۆڤ دکاریت ب رێکا ڤان بوویەران، تەڤ دیرۆکا کوردان ناس بکەت. لەورا رەوشا پشتی رێفرەندومێ، ئەم ئێخستینە هەمبەر کۆمەکا پێشهاتێن خوەمالی و دەرەکی، کو ڤەرێژا ڤێ یەکێ ژی، مە راستی پرس و بەرپرسیاریەکا نوویا دیرۆکی دکەت. ئێدی ئەڤێ رەوشێ گرفت و دەرگەهێن نوو، ل هەمبەر گەلێ کورد ڤەکرن.
ئەم نکارین ڤی کاودانی هەڤسەنگ بکەین، ئەگەر رەوشا خوەیا نوکە نەدانینە جهەکێ درستێ د ناڤبەرا دوهی و سوبەهی دا، چونکو بی “کار/ پلان”یا رێفرەندومێ، کو دەرگەهـ ل بەر تەڤ ئەگەر و خواندنان ڤەکرن. مە ئیرۆ پێدڤی ب خواندنێن کوور و رژدێن ل سەر درستبوونا تەڤگەرێن کوردی (“پشتی شەرێ جیهانێ یێ یەکەم و دووهەم”، “سەرهلدانا 1991” و “رێفرەندوما 2017”) بهێنەکرن، چونکو تا ئیرۆ ئەمێ باجان ددەین و دێ سوبەهی ژی نفشێ نوو باجان دەت. دبیت ئەرەب ژ بەر شکەستنا 1967، راستی شۆکبوونێ هات بن، چونکو پشتی ڤێ شکەستنێ هزرمەندێن ئەرەب/ جەلال سادق ئەلعەزم پەرتووکەک ب ناڤێ “رەخنا خوەیاتی پشتی شکەستنێ/ 1969” نڤیسی. بەلێ کورد و ب تایبەتی ل باشوور پشتی ڤان هەموو ڤێستگەهێن تراژیدی، هەر ژ پرسگرێکێن 64/ 1966 و تا دگەهیتە پرۆسێسا بێ پلانا رێفرەندومێ/ 2017، راستی شۆکبوونێ نەهاتن. مخابن ڤان تەڤ ڤێستگەهان، ئەم نە ئێخستینە هەمبەر پێشهات و پرسێن نوو. لەورا چ جاران زانا و رەوشەنبیرێن کورد، رەخنا قووناغ و شکەستنێن خوە وەک “دیرۆک، سیاسی، هزری و رەوشەنبیری” نەکرینە، ژ بەر هندێ هەرتم دیرۆکا مە خوە دوبارە دکەت. ب گەلەمپەری، سەرکرداتیا کوردی ب ئەنجامێ نەبوونا هشمەندی و سیاسەتەکا کوور و ریالیزمی، گەلێ کورد ب درووشمێن مەزن “رێفرەندوم، دەولەتا کوردی و ژێیاتی”، پتر راستی قەیران و ئارێشان کر. دڤیا پشتی رێفرەندومێ، ئاخڤتن ل سەر پێڤەندیا د ناڤبەرا هزر و دوورهێلی دا هاتباکرن، چونکو تیۆریا رێفرەندومێ گەلەک جودایێ پراکتیکێ/ دوورهێلی بوو.
گەلۆ ئەڤا ژ ئەنجامێن رێفرەندومێ روودای، کو وەک “مانیفێستا خوەکوژتنێ” دهێتە بناڤکرن، شاشیێن مە یێن “نرخاندن یان فامکرن”ا قووناغ و پێشهاتان بوو؟ ئەز باورم، مە کێشا نرخاندنا قووناغ و فامکرنا پێشهاتان هەبوو، چونکو مە پتر بیاڤ دا “هەست و دلینی/ پرۆپاگەندێ”ێ، ژ “لۆژیک و ئەقل”ی. لەورا ئەم هەرزوو پەشێمان بووین و رادەستی سەنترالی/ بەغدا بووین. ل سەر ڤی بنگەهی، پارتێن مە خوە ل هەمبەر گوهەرین و پێشهاتان هەژار و لاواز دیت، چونکو پارت و دەسەلاتا کوردی ل باشوور راستی گڤاشتنێن ناڤخوەیی و دەرەکی هاتن. ئیرۆ زانا و هشمەندێن کورد ژی ل هەمبەر ڤان رەوش و پێشهاتان خوە هەژار دبینن. هەروها زانین و شیانێن دیپلۆماسی و سیاسیێن رێبەرێن کورد ل وی ئاستی نەبوون، بکارن پێشهات و هەڤکێشێن سیاسیێن دەڤەرێ فام بکەن، لەورا پشتی رێفرەندومێ راستی کۆمەکا گرفتان هاتن.
ل داویێ دبێژین، مە بەرێ وسا هزر دکر، کو مە ناسنامە و پرۆسێسا نەتەوەبوونێ هەیە، بەلێ ئەم تێنەگەهشتووین، کو هەرتم “نەتەوە/ نیشتیمان”، دخوازنە چاڤدێریا ملەتی، چونکو “ناسیۆن/ نیشتیمان، رێفرەندوما گەلێریا رۆژانەیە/ پاول درێش ــ P. Dresch”. لەورا ئەم پاش تێگەهشتین، کو پشتی ڤان بوویەرێن داویێ/ رێفرەندومێ، هەبوونا ڤان هەموو تێگەهان ئێخستنە بەر گومانێ. ب ڤێ یەکێ، ئەزموونان ب دژواری بۆ مە دیارکر، کو ڤان ئەقلێن کەڤنار و ناڤێن نوو، ئەم گەهاندینە ڤێ رەوشێ. ژ بەر هندێ، دڤێت ئیرۆ بەرا هەر تشتی، ئەم خوە ژ ڤان جورە ئەقلان رزگار بکەین.
ب کورتی، قەلسی و لاوازیا کاراکتەرێ مرۆڤێ کورد، خوە د کولتورێ “شکەستن، رەڤین و براکوژی”ێ دا دیت/ دبینیت. ئها هوسا ئەڤ مالوێرانی و دەردەسەریە، گشت ژ هشمەندیا کەڤنار دهێن، ئێدی ئەڤ ئەقلێ هەیی، ئەڤە ژ پشتی شەرێ جیهانێ یێ یەکەم/ دووهەم و تاکو نوکە ژی، یێ مە راستی تالان و تراژیدیان دکەت!
