محسن ئوسمان
نووژەنکرن و گوهەرینێن سیاسی، بێی وەرار و پێشداچوونا وارێن “ئابۆری، جڤاکی، سیاسی، ئۆلی و رەوشەنبیری” ناهێنەکرن، چونکو ئاست و پێشکەتنا جڤاکان، باندۆرێ ل سەر جورێن هشمەندیێ “پاشبەندی/ سولتانی و بەشداری/ دیمۆکراتی” دکەن. لەورا دپرسین، گەلۆ ما دبیت ئەم پتر ل سەر ئارێشێن سیاسی و کولتوری، ژ پرسێن بوونێ براوستین؟ ژ بەر هندێ، پێدڤیە هەر تاکەکێ مە دوو پرسیاران “ئەز کیمە؟” و “ماف و ئەرکێن من چنە؟” ژ خوە بکەت. ئەڤە یەکە ژی، ژ ئارمانج و درووشمێن رەوشەنگەریێ “تێهزرکرن د خوە دا” بوو، داکو وەک ئەنجام تاکەکێ ئۆتۆنۆم ــ Otonom پەیداببیت. دیارە ئەگەر تاک/ ملەت بەشداری ژیانا سیاسی نەبیت، جڤاکەکا سیاسی ژی پەیدا نابیت، بەلکو دێ جڤاکەکا دووبەرەکی و دژبەرەکی پەیدابیت. بەشداربوونا تاکی د سیاسەتێ دا، بەشداربوونا تێهزرکرن و دەربرینا شێوازێ ژیانێ‌یە، چونکو بلندبوونا ئاستێ هشمەندیا سیاسی ب خوە، زانینا ماف و ئەرکێن سیاسیێن تاکیە. ئەگەر هشمەندیا تاکێ سیاسی بلند نەبیت، جڤاکەکا سیاسیا تەندرست پەیدا نابیت. لەورا بلندکرنا گرینگی و هشمەندیا تاکی ب بهایێن بەشداربوونا سیاسی، ژ کارێن هەرە پێدڤیێن ڤی سەردەمیە، بەلێ پا دڤێت گوهەرین و پێشداچوونێن ئابۆری و جڤاکی بگەهنە ئاستێ حەز و درووشمێن ئەم بلند دکەین. سەقامگیریا جڤاکی، گرێدایی ئاستێ هشمەندیا سیاسیە، چونکو دڤێت باوریا تاکان بەشداریا ئاراستەکرن و برێڤەبرنا ژیانێ بیت. بێی دوبارە ئاڤاکرنا سیستەمێن سیاسی و جڤاکی، کو تاکەکێ ل سەر بنگەهێن بەشداریا سیاسەت و نژنینا تەڤنێ جڤاکی، ناهێتەکرن. ب راستی، ئاستێ بەشداربوونا تاکێ کورد د پرۆسێسا سیاسی دا، کۆدێ ڤەکرنا پاشەرۆژا گەلێ کوردە. لەورا بەشداربوونا سیاسی ب تەڤ رەنگێن خوە ڤە، ڤەژەن و ئاماژەیا رەوشەنبیریا سیاسی و ئاستێ دیمۆکراتیا سیستەمێن فەروەریێ بەرچاڤ دکەت. ئاستێ هشمەندیێ، کلیلا سەرەکیا بەشداریا سیاسیە، چونکو ئیرۆ یان سوبە دێ کارن بەشداری بریارێن سیاسی بن. لەورا ئیرۆ داڤە و راڤەکرنا هشمەندیا سیاسیا تاکێ کورد، گەلەکا گرینگە. ئێدی نە بەشداربوونا خەلکی د پرۆسێسا سیاسی دا، ژ گومان، بێباوری و نەبوونا سیستەم و دەزگەهێن پارتاتی دهێت. ئانکو گەندەلیا ئابۆری، بنپێکرنا قانوونێ و نەبوونا زانستێ سیاسەتێ، دوبەرەکی د ناڤبەرا خەلکی و فەروەریان دا درستکرینە. ئێدی پرۆسێسا بەشداربوونا هشیارکرنێ ب رێکا سیاسەتێ دهێتەکرن، بەلێ پا بەرا هەر تشتی دڤێت ئەقلێن ئاراستەکرنا سیاسەتێ دکەن، ئەو ب خوە بهێنە گوهەرین.کاودانێن سیاسی، ئابۆری، قانوونێن هلبژارتنان و ئازادیا سیاسی، دەسنیشانا فۆرمێ بەشداربوونا ژیانا سیاسی دکەت. بەشداربوونا هەڤولاتیان د پرۆسێسا فەروەری و هلبژارتنان دا، یەک ژ نۆرمێن مۆدێرنیزما سیاسیە. بەشداربوونا هلبژارتنان ب خوە، جورەکێ هەرە بەرچاڤێ بەشداریا سیاسیە، چونکو رێژەیا بەشداربوونا هەڤولاتیان د هلبژارتنان دا، پیڤەرێ بەشداریا سیاسی خویا دکەت. ب راستی، “دلێ سیستەمێن سیاسەتا ئەمریکی، خوە د بەشداریا هلبژارتنان دا دبینیت/ ریمۆند… چونکو تشتەک د سیستەمێ دیمۆکراتی دا، ژ هلبژارتنان گرینگتر نینە/ لیۆن بردات”. ئێدی بەشداربوونا د هلبژارتنان دا، ب خوە بەشداریا د دارێژتنا بریار و قانوونان دایە. دیمۆکراتیا “سەرکوتکرن، هەژمۆنا لەشکری، کەڤنەشۆپی و میراتگری”، کو ب “ستەمکاریا هلبژارتنان” دهێتە بناڤکرن. ئەڤ پاشخانە بوونە ئەگەرێن نە بەشداربوونا سیاسی و هلبژارتنان، هەروها نە رەواتیا دەسەلاتێ، رەوشەکا دژبەری و کینێ درستکریە.جودابوون د ناڤبەرا سیستەمێن سیاسیێن کەڤنار/ مۆنۆپۆل دا، بەشداربوون و نەبەشداربوونا گەل د بریارێن چارەنڤیس دایە، چونکو یەک ژ ساخلەتێن سیاسەتا نووژەن بەشداربوونا خەلکی د سیاسەتێ دایە. ئێدی پشتی تێگەهێ تاکێ ئۆتۆنۆم و هەڤولاتی پەیدابووی، بەشداربوونا د سیاسەتێ ژی دا هاتیەکرن، چونکو بەشداریا سیاسی ب خوە ئالاڤێ دەربرینا باوریا هەڤولاتیان ب سیستەمێ سیاسیە. سیاسەت ب خوە ژی، دینامیکیا سەرەکیا تەڤ بیاڤێن خەباتێن جڤاکیە.ب ڤێ یەکێ، ئیرۆ دوو تشت “رێکخوەشکرنا رەوشەنبیریا ئەقلانی و بەشداریا سیاسی”، بۆ مە گەلەک گرینگن، چونکو نەبەشداریا سیاسی، بنگەهێ خوە ژ پرسگرێکان وەردگریت. لەورا دڤێت ململانێ و بەشداریا سیاسی هەبیت، داکو هەر تشت/ بیاڤ بۆ ڤان جورە دەسەلاتان نەهێتە چۆلکرن، چونکو نە بەشداربوونا خەلکی د پرۆسێسا سیاسی و هلبژارتنان دا، دەرگەهێن مەزن ل بەر سەختەکاری و گەندەلیێ ڤەدکەن. ئێدی ئەڤ هەڤرکیا کورەیا د ناڤبەرا پارتێن مە دا دهێتەکرن ژی، ڤەدگەریتە نەبوونا رەواتیا سیاسی، کو ل داویێ دبیتە ئەگەرێن نە بەشداریا سیاسی. هەروها ئەڤ ئەقلێ کەڤنار رەوشەک درستکریە، کو خەلک گومان و دژاتیا سیاسەتێ بکەت، ب ئەنجام ژی ئەڤ خەلکە بەشداری سیاسەتێ نەبن. بنێرە چەوا سازیێن نوویێن پارتاتی/ حکوومی، ب کەسێن لاواز و ئەقلێن کەڤنار هاتینە پرکرن. ئەڤە ژی ل سەر دادپەروەریا تاک/ جڤاکی دهێتەکرن، چونکو نەبەشداربوونا سیاسی و هەروها نە بنەجهبوونا سیاسی، ژ ئالیسەنگیا ماف و ئەرکان دهێت. ئێدی پێڤەندیێن مالباتی و قەبیلێ، دبنە فاکتەرێن سەرەکیێن کەس/ پۆستێن سیاسی و حکوومی ژی. دیارە ب ڤێ ئەقلیەتا مالباتی و سیاسەتا کەڤنار، کورد نکارن دگەل کاروانێ پێشکەتنێ بچنەپێش. ئها ئەڤ پاشخانە وەک هشیاریا جڤاکان، دەسنیشانا فۆرمێن فەروەریا “کلاسیک، کەڤنەشۆپ و مۆدێرن” دکەن. ب ڤێ یەکێ، تاکو هشمەندیا سیاسی پەیدا نەبیت، بەشداریا سیاسی ب ئاوایێ خوەیێ تەندرست پەیدا نابیت، چونکو وەرارا سیاسی، گرێدایی ئاستێ رەوشەنبیریا سیاسیە. لەورا گابریێل ئەلمۆند ل سەر وەرارا سیاسەتێ دبێژیت: “ڤاڤێرتن و تایبەتمەندیا زێدەیا بنواشێ سیاسەتێ و سێکولاران زێدەیا رەوشەنبیریا سیاسی‌یە”. ژ بەر هندێ، دڤێت ئیرۆ رێکا گەشەپێدانا تاکێ کورد، ژ بۆ بیاڤێن پارت و بەشداریا سیاسی بهێتە خوەشکرن، چونکو ئەڤ قووناغا ئەم تێرا دەرباز دبین، دڤێت گەلەک گرینگی ب “سۆسیۆلۆگیا سیاسەتێ” بهێتەدان. ئێدی لاوازیا ژێیاتی و نەبوونا گیانێ هەڤولاتیبوونێ، باندۆرێ ل سەر ڤەژین و نووژەنکرنا بەشداریا سیاسەتێ دکەت.ب کورتی، گرینگدان ب رەوشەنبیریا سیاسی ب خوە، گرینگدانە ب بەشداریا سیاسی، چونکو فاکتەرێن رەوشەنبیریا سیاسی، هەمان فاکتەرێن بەشداریا سیاسینە ژی. راستە د پەیمانێن ناڤنەتەوەیی و مافێ مرۆڤی دا، رێزانی و گرینگی ب بەشداریا سیاسی هاتیەدان، بەلێ ل ولاتێن رۆژهلاتا ناڤین، ڤان رێزانیان هند جهێ خوە نەگرتیە. ئێدی چەند بەشداریا سیاسی کێم دبیت، هند ژی هاڤیا سیاسی زێدە دبیت. دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، ئەڤ ملەتە ب هەموو واتەیا پەیڤێ، گەلەکێ بەرخوەر و بینەرە، لەورا نکاریت بەشداری بوویەرێن ژیانێ ببیت، بەلکو ب ساناهی دبیتە بزۆت و قوربانێن بوویەرێن دیرۆکێ. خەلکێ مە نکاریە خوە ژ پاشبەندیێ، دەربازی بەشداریێ بکەت، چونکو کاراکتەرەک خوەشباور و گەشبینە و ل داویی ژی دبێژیت، فەلەکا من خائینە!محسن ئۆسمانبەرلین، 2021.10.03
