هەڤرکیا سێکولار و ئۆلداری وەک دژبەریا نە فامکرنێ!

محسن ئۆسمان

“تو نکاری ئاگری ب ئاگری ڤەمرینی/ بودا”(1)(پەیڤا “سێکولاریزم ــ Secularism”، ژ پەیڤا لاتینی “سیکولوم ــ Saeculum” ب واتەیا “سەردەم، نفش یان سەدە” هاتیە داتراشین، بەلێ ل لاتینیا چەرخێ ناڤین ب واتەیا “جیهان” ل هەمبەر “کەنیسە” دهات. ل داویێ بلێڤکرنا “Saeculum”، هەڤجووتێ پەیڤا “موندوس ــ Mundus” ب واتەیا جیهان دهات. هەروها هەڤجووتێ پەیڤا یوونانی “ئایۆن ــ Aeon”، کو ب واتەیا “چاخ/ سەردەم” دهات، لێ “موندوس” هەڤجووتێ پەیڤا یوونانی “کۆمۆس ــ Comos”، کو ب واتەیا “جیهان/ گەردوون”، ل هەمبەری “کائۆس ــ Chaos”ە. ئێدی پەیڤا “سیکولوم” پشتراستیا رەهندێ چاخی/ دەمی دکەت و پەیڤا “موندوس” پشتراستیا رەهندێ جهی/ ئۆرتێ دکەت) (2). ب ئەنجام، تێگەهێ سێکولارێ ب واتەیا “نە ئۆلی” و جیهانی یان هەر تشتێ “نە گرێدایی ئۆلی” دهێت.(“تێگەهێ سێکولار تەڤلی زمانێن ئورۆپی، پشتی ئاشتیا ڤێستفالیا/ 1648 بوویە، مەبەست ژێ ئەردێ ل ژێر دەسەلاتا کەنیسێ دەربینن و رادەستی دەسەلاتێن سیاسی بکەن…”. هەروها “تێگەهێ لائیکی ژ پەیڤا فرەنسی Lacit، کو ژ تێگەهێ یوونانی ــ Laos ب واتەیا گەل هاتیە داتراشین…”)(3). ب ئەنجام، واتەیا هەردوو تێگەهان “سێکولار و لائیکی” نێزیکی هەڤن، لێ دەولەتێن ئەنگلۆ ــ ساکسۆنی ــ Saxon ــ Anglo/ پرۆتستانتی، تێگەهێ سێکولار بکارئانی و دەولەتێن فرانکفۆنی ــ Francophonie/ کاتۆلیک، تێگەهێ لائیکی بکارئانی. ئێدی ئەڤ هەردوو تێگەهە، ل گۆر کۆلۆنیالیا فرەنسی و ئینگلستانێ ل ولاتێن جیهانا سیێ کری، هاتنە بکارئانین.چەوا رەهێن ئۆلی ژ ئەفسانێ هاتینە وەرگرتن، وسا ژی رەهێن سێکولارێ ژ ئۆلی هاتینە وەرگرتن. گەلەک ساخلەتێن “مێلۆدی، لەیزین و…”، یێن ئۆلی ژ هەڤیڤەندیێ هاتینە. ئەڤ ئاوێردەیە، دەربازی ژیانا سێکولار ژی، مینا موزیکا “مارشال، سروودێن نیشتیمانی و…” بووینە. هەروها بنگەهێ نەتەوە، سێکولار و گرێبەستێن جڤاکی، ژ ڤان ئاوێردان هاتینە وەرگرتن، لێ ژ ئاوایێ خوەیێ ئایدیایی، دەربازی فۆرمێ ماتریالی بووینە. ئێدی مرۆڤ چەوا نکاریت پرۆسێسا ئۆلی ژ مێتۆلۆگیا جودا بکەت، وسا ژی نکاریت سێکولاریزم و رەفتارێن دی یێن مرۆڤاتیێ ژ ئۆلی جودا بکەت، چونکو ئەڤە هەموو وەک پێدڤیاتی و سەرهەڤیا دیرۆک و پێڤاژۆیا مرۆڤاتیێ پەیدابووینە.هەڤرکیا د ناڤبەرا ئۆل و سێکولاری دا، ب خوە هەڤرکیا دێرینا د ناڤبەرا ئۆل و فەلسەفێ دایە. مرۆڤێن سێکولار دبێژن، ئۆل رێگرە ل هەمبەر پێشکەتنێ و مرۆڤێن ئۆلدار ژی دبێژن سێکولاری ئەخلاقێ خەلکی تێکددەت! ل گۆر هشمەندیا تەڤگەرێن ئیسلاما سیاسی ل دەڤەرێ، “سێکولاربوون، مۆدێرنیزم، سڤیلبوون و رەوشەنگەری” جاهلیەتە، لەورا “مرۆڤاتی تەڤ هەوجەی مەیە ــ ئیسلامێ‌یە/ سەید قوتب”(4). ئێدی د ڤان جورە تێگەهشتنان دا، نە ب درستی ئۆلی و نە ژی سێکولار/ ئەقلانی بکارئانی. بنێرە ئەڤ هەڤرکیا د ناڤبەرا ئۆل و سێکولاری دا، پتر ژ سەد سالان کێشا و ل داویێ ژی هەردوو مان. ئانکو ل جهێ پێکۆلێن ژ ناڤبرنا هەڤدوو، بلا دیالۆگ د خالێن هەڤپار دا بهێنەکرن، کو ئەڤە جورەکێ تێگەهشتنا هەڤبەش درست دکەت. ئەڤ چارەیە، دێ زمانەکێ هەڤبەش ژی پەیداکەت. ئها ل ڤی چاخی، دەرفەتا گەنگەشێن ئەقلانی ل سەر بنگەهێ دیالۆگێ ئاڤا دبن.سێکولار ب پاشخانێن خوەیێن دیرۆکی ل سەر ئیسلامێ بجهـ ناهێت، چونکو دەما سێکولار ل هەمبەر کەنیسێ پەیدابووی، کەنیسێ دەسەلات هەبوو، لێ د دیرۆکا ئیسلامێ دا مزگەڤتێ ئەو دەسەلات نەبوویە. ب گشتی، ئەو هزر و تێگەهێن مە وەرگرتین، هێشتا دەربازی هشمەندیا لۆکالی وەک کەلەپوور نەبووینە، چونکو هەموو تێگەهـ ل نک مە ب هێزا دەسەلاتێ، نەکو ب هێزا تێگەهی ب خوە هاتینە بکارئانین. لەورا دڤێت مینا هزرمەند و فیلۆسۆفێن ئورۆپی، گەنگەشێ ل سەر دوبارە خواندن و گۆگراندنا کۆمەکا تێگەهێن “دیمۆکراتی، ئازادی، سێکولار و سڤیلبوون”، مرۆڤاتی بکەین.ئەرێ جیهانا ئیسلامێ سێکولارێ رەت دکەت، چونکو دژی ئۆلیە یان ژی تێگەهێ سێکولار باش نەهاتیە فامکرن؟ مرۆڤ دکاریت هەمان پرسیارێ، ژ کەسێن ل جیهانا سیێ سێکولارێ قەبوول دکەن، بکەت. گەلۆ ژ بەر هندێ، کو سێکولاری دژی ئۆلیە یان تێگەهـ باش هاتیە فامکرن؟ ئەز باورم ب گشتی، سێکولار ل جیهانا ئیسلامی تێکهلی گەلەک تێگەهێن دی “کۆمۆنیست، ماتریالی، زانستی، ئەقلانی، بێباور و بوونگەری” بوویە.سێکولارێ هشمەندیا ئۆلی گوهەری ناسناما نەتەوەیی، گرینگیا مۆدێرنیزمێ ب ناسناما نەتەوەیی و ناڤەندبوونا دەولەتێ، هەڤپارێ پیرۆزیا ولات، نەتەوە و دەولەتێ هەروەکو دەربازبووی، ژ بنگەهێ پیرۆزیا ئۆلی هاتیە وەرگرتن. ب ڤێ تێگەهشتنێ، سێکولاربوون نە گاوربوونە، بەلکو گوهەرینا ژێیاتیا ئۆلی بۆ ژێیاتیا ولات و دەولەتێ‌یە.ب کورتی، مەبەستا سێکولاربوونێ نە مالئاڤاهیێ ل ئۆلی بکەت، بەلکو گوهەرینا ئەرکێ ئۆلی وەک سیاسەت و بیاڤێ گشتی، دەربازی ئەرکێ ئۆلی و بیاڤێ تایبەت بکەت. ل ولاتێن سێکولار، پتر رێزێ ل ئۆلان دگرن ژ ولاتێن ئیسلامێ، چونکو دەما ئۆل د پەرستگەهێ‌ڤە بهێتە پراکتیزەکرن و مایێ خوە د بیاڤێن سیاسەت و دەولەتێ دا نەکەت. ئەڤە دبیتە کارەکێ کەسی، ب تایبەتی ل ڤان ولاتان ئازادی هەیی. مرۆڤ ل ژێر فەلسەفا رەوشەنگەری و سێکولارێ، هەست ب بهایێ خوە دکەت. ل ولاتێن پێشکەتی و سێکولار هەر باوردارەک هەڤولاتیە، بەلێ مەرج نینە هەر هەڤولاتیەک باوردار بیت. دەسەلاتا سێکولارێ دکاریت ئۆلی بپارێزیت، بەلێ ئۆل دانپێدانێ ب سێکولاری ناکەت. ئەزموونا دەولەتێن ب ناڤ سێکولار ل دەڤەرێ، چ جاران پێکۆل نەکریە تیتالێن ئیسلام/ ئۆلی ژ هۆلێ راکەن، چونکو ئیسلاما ئۆلی هەر مەراسیم و هلکەتێن خوەیین ئۆلی “ئەوقاف، حەج، مزگەڤت، نڤێژ و رۆژی” کرینە. بەلێ ئەو دەولەتێن ئیسلاما سیاسی فەروەری لێکری، رێک ل بەر تەڤ سازیێن سڤیل گرتیە.ژێدەر1) عبداللە أوج آلان ـــ مانیفستو الحضارة الدیمقراطیة/ أزمة المدینة و حل الحضارة الدیمقراطیة في الشرق الاوسط ـــ ترجمة: زاخو هشیار، مطبعة آزادي، ط2، مجلد4، 2014 ص92.2) د. عبدالوهاب المسیري ــ العلمانیة الجزئیة و العلمانیة الشاملة ــ المجلد الاول، دار الشروق، ط1، القاهرة ــ مصر، 2002 ص53.3) مجموعة مٶلفین ـــ د. عبدالقادر بوعرفة “العرب و سٶال ما بعد العلمانیة”. ژێدەرێ بەرێ، بپ231.4) عبدالإلە بلقزیز ـــ الدولة في الفکر الإسلامی المعاصر ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط4، بیروت ــ لبنان، 2002 ص202.محسن ئۆسمانبەرلین، 2022.01.04