محمەد چەلکی
کێشێن هەرە سەرکی یێن ڤی سەردەمێ ئەم تێدا دژی پرسا ئتنی، مافێن مرۆڤی، ئیکۆلۆژی و دیمۆکراتینە. چارەسەریا ڤان پرسان پەیوەندی ب ئێک وەڵات و ئێک سیستەمڤە نینە بەلکو پرسەک جیهانییە ژ بەر هندێ تەنگ ل سیستەمێن تولیتاری، گەندەل، ئایدۆلۆژی و نژادپەرەست هاتینە شداندن و ئاڤرۆیان وان د مالباتا جیهانی دا چوویە و سوی شکەستینە و پەلەقاژا وانە بۆ کێمکرنا باندۆرا لێهمشتا دیمۆکراتیزم، مافێن مرۆڤی، پراسا چارەسەریا ئتنی و ئیکۆلۆژیێ و تومەتبارکرنا وان ب دەستێوەردان و ل بەر چاڤ نەگرتنا تایبەتمەندیێ هەر وەڵاتەکی، کو ئەڤە ب خوە ڕەڤینە ژبەرپرسیارەتیێ.
ب جیهانیبوونا وان پرسێن ئاماژە پێ هاتیەدان پەیوەندیێن دەولەتان ژی ئێخستنە بن باندۆرا خوە. بەری هلوەشیانا سۆڤیەتێ(١٩٩١) جیهان ل سەر دوو بەرەیان هاتبوو پارڤەکرن(قۆلپا وارشۆ، قۆلپا ناتۆ) کو ب شەرێ سار هاتبوو ناڤکرن لێ ئەڤرۆ دیسان ل سەر دوو بەرەیان پارڤە بوویە هەرچەندە نەهاتیە ڕاگەهاندن( بەرەیێ روسیا-چین و قۆلپا ناتۆ).
روسیا ب هەموو هێز و شیانا خوە بزاڤێ دکەتن جارەک دن مینا زلهێزەکا خودان باندۆر ل سەر دەپێ شانۆیا سیاسەتا ناڤنەتەوی دایار بیت، نەخاسمە پشتی ئەمریکا و قۆلپا ناتۆ روسیا وەک گەفەک ل سەر بەرژەوەندێن خوە نەهەژمارتی و چین هەژمارتی ل جهێ روسیا. نوکە ئەمریکا و قۆلپا ناتۆ هەموو شیانێن خوە یێن تەکنۆلۆژی و زانیاری بەرەف ئاراستەیێ چەوانیا ژ کارخستنا باندۆرا چینێ ل سەر جیهانێ بزاڤێ دکەتن. ئەڤ ئاراستەیێ نوی یێ سیاسەتا ناتۆیێ روسیا وەک بارسڤییەک ل سەر بەرژەوەندێن خوە زانیە و ل گۆڕەی ڤێ سستبوونێ بزاڤێ دکەن جارەکا دن دەولەتێن دەوروبەرێن خوەن خوە ب تایبەت یێن بەرێ د بن سیهانەتا سۆڤیەتێ دابوون وەک ئوکرانیا، کۆمارێن قەوقازێ( نوکە تەڤ لبن سیهانەتا روسیانە، ب رەنگەک وەسا ژ دەرگەهی دەرکەفتنو د پەنجەرێ ڕا چوونەڤە ناڤ مالا وان دا) و کۆمارێن بەلتیک(لیتوانیا، لاتفیا). ئەڤ بزاڤێن روسیا هەتا نوکە گەلەک ب سەرکەفتن ئینایە وەک داگیرکرنا نیڤ گزیرتا قرم(٢٠١٤) ل ٤-١١-٢٠٢١ ب ئێکجاری گزیرتا قرم هەژمارت ژ ئاخا روسیا بۆ هەتا هەتایێ بەری پرسا گزیرتا قرم روسیا کۆمارا ئەبخازیا ژ جورجیا ڤەکر و تەنێ روسیا دان ب وێ دەولەتێ کریە وەک تورکیا ب گزیرتا قوبرس(١٩٨٣).
قۆلپا ناتۆ و جیهان بەرامبەری ڤان بزاڤێن روسیا هیچ بەرسڤەک نەبوو و چاڤێن خوە لێ نقاندنە. ڤێ بێدەنگیا قۆلپا ناتۆ و ئەمریکا و ئێکەتیا ئەورۆپی روسیا وەسا تێگەهەشتیە ئێدی یا دەستبەردایە بۆ ڤەگەراندنا سنوورێن ئێکەتیا سۆڤیەتێ و مینا زلهێزەک جیهانی سەرەدەری ل گەل بهێتە کرن. بۆ بدەستڤە ئینانا ڤێ خەونێ روسیا بزاڤێ دکەت ل گەل چینێ بەرەیەکی(وەک قۆپلا وارشۆ) ئاڤا بکەت. چین ژی دل نەوازیا روسیا دکەت لێ هێشتا خوە ئێکلا نەکریە چونکو چەوان چاڤێ روسیا ل ڤەگەراندنا سنوورێن سۆڤیەتێیە وەسان ژی چاڤێن چینێ ل گزیرتا تایوانە بۆ ڤەگەراندنا سەر ئاخا چینێ هەوروەکو شیای هۆنکۆنگێ بڤەگەرینیت(١٩٩٧) هەر ب وێ رێکێ تایوانێ ژی بڤەگەرینیت.
ل ڤێرە جوداهیەکا مەزن هەیە کو روسیا ژبیرا خوە دبەت ئەو ژی چین وەک زلهێزەک ئابووری ل سەر دەپێ شانۆیا جیهانییە و هەما بێژە بازارێن دونیایێ گشت ڤەگرتینە ئەڤجا نە یا ئامادەیە ل سەر خاترا بەرژەوەندێن روسیا بچیتە د قۆلپەکێ دا ببیتە ئەگەرێ سنووردارکەنا بازارێ وێ. ئەڤە ژ لایەکیڤە و ژ لایێ دوویێڤە چین خوەدی سیستەمەک نیڤ سوسیالیستیە و باراپترا سەرمایەی ل بن کونترۆڵا دەولەتێدایە و خوە دویری کێشێن جیهانی دکەت چونکو چاڤەکێ وێ یێ لێ دێ چەوان تایوانێ ڤەگەرینیت و چاڤێ دی ل سەر کونترۆلکرنا بازارێن جیهانییە.
پێشکەفتنا ئابووری و زانستییا چێنێ بوویە مەترسی ل سەر بەرژەوەندێن ئابووری یێن بەرەیێ رۆژئاڤا بگشتی لەوا ئەمریکا ل ڤان دەهسالێن ل پێشیا مە کرۆپەکرنا رۆل و هەژموونا ئابوورێ چێنێ کرییە ئارمانج و ئەڤێ یەکێ ڤەکری دبێژیت ل ڤێرە چەکێ ددەست ئەمریکا و رۆژئاڤا دا پرسا تنی(ئیغورێن بوسلمان و تورک)، دیمۆکراتی، مافێن مرۆڤی و ئیکۆلۆژیێ یە وەک چویڤێ موسای بەرامبەری حەزێن چینێ و هەژموونا وێ بلند دکەت.
روسیا هەتا ڕادەکی ژ چینێ پشت ڕاست بوویە کو ناچیتە ناڤ بەرەیەکی روسیا سەرۆکاتیێ بکەت و بۆ بەرژەوەندێن خوە بکار بینیت لەوا بەرێ خوە دایە رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا کو پرانیا خەلکێ وێ روسن کانێ چەوان ئەبخازیا و نیڤ گزیرتا قرم ڤەگەراندنە بن باوەشێ خوە ب هەمان رێکێ رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا بڤەگەرینیتە باوەشێ روسیا.
دیاربوونا ئنیەتا روسیا بەرامبەری ئوکرانیا و کێشانا لەشکەری بۆ سەر سنووری، بێهنا جیهانێ مالق بوویە کانێ دێ هەلویستێ قۆلپا ناتۆ و ئێکەتیا ئەورۆپی چ بیت. بەری ئەڤ ئاریشە گەرم ببیت هەروەکو ئوکرانیا دزانی دێ رۆژەکێ هەر روسیا لێ ڤەگەریت لەوا ئەڤە چەندین سالە بزاڤێ دکەتن ببیتە ئەندام د قۆپل ناتۆ و ئێکەتیا ئەورۆپی دا لێ هەتا نوکە چ بەرسڤێن ئێکلا وەرنەگرتنە.
ل ڤێرە ناهێت مەندەلکرنا کو روسیا رولەکێ ئێکلاکەر هەبوویە د وەرنەگرتنا ئوکرانیا د قۆپلا ناتۆ و ئێکەتیا ئەورۆپی دا هەتا گەهەشتیە وی ڕادەی روسیا داخاز ژ ناتۆ کریە کو نابیت ئوکرانیا ببیتە ئەندام د ناتۆ دا و ئەڤە هێلا سۆرە بۆ روسیا چونکو دێ بیتە گەفەک ستراتیجی ل سەر ئێمناهی و ئاساییشا نەتەوی.
کۆمکرنا ئەتەلەریا روسیا ل سەر سنوورێ ئوکرانیا ب وێ تدارەکا دەزگەهەێن میدیا جیهانی بەڵاڤکری و رێزە گەفێن فلادیمیر پۆتینی بۆ ناتۆ ل سەر پرسا رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا و ئەندامەتیا ئوکرانیا د قۆپلا ناتۆ دا بێهن ل ناتۆ و ئێکەتیا ئەورۆپی مالق کریە و هەر پێنگاڤەکا بهاڤێژن دێ گەلەک ئانکۆیێن مەترسیدار ل پەی خوە ئینن. چاڤ نوکە تەڤ ل واشنگتۆنن کانێ دێ ژ کۆمبوونا سەرۆکێ ئەمریکا جو بایدن و فلادیمیر پۆتین چ هێتە شکەڤێ. بەری کۆمبوونێ پۆتین گەلەک ئیماژێن مەترسیدار هنارتنە کو هەمی وێ ڕامانێ دگەهینن ئوکرانیا بۆ روسیا هێلا سۆرە و بەزاندنا وێ هێلێ ب جاردانا شەریە دگەل روسیا. رەوش نوکە ل ئوکرانیا هەروەکو رەوشا پۆلەندا و ئەلمانیا(١٩٣٩) هیتلەرییە و چاوان د نابەینا چاڤ زولقاندنەکێ دا جیهان تەڤ بەرەف شەرەکێ جیهانییێ مەزن بر! هەمان مەترسی ئەڤرۆ ل رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا یا هەی چونکو هینگێ ژی بریتانیا و فرەسنا چاڤێن خوە ل نەقۆلەیێن حوکمەتا نازیا هیتلەری نقاندنبوون بەرامبەری وان سەرپێچیێن دەرهەقی جوهی و ئۆپۆزسیۆن و پرسا قەرەبوویان کری، ئەڤ بێدەنگبوون و بێ هەلویستییە بوونە هاندەر کو ئەلمانیا هێرشی پۆلەندا بکەت، پۆتین ژی هەمان یاریا شەترنجا هیتلەری دووبارە دکەتن.
ل سەر ئاستێ ناڤخوە هەموو دەنگێن ئۆپۆزسیۆنێ قۆتبرکرنە ئەڤا ئەڤرۆ پۆتین ل رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا ئەنجام ددەت، نە تەنێ ژ بەر ڤەگەراندنا ئاخا رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا بتنێیە بەلکو ڕەڤینە ژ پرسێن ناڤخوەیی یێن تایبەت ب ئابوور، جڤاکی، دیمۆکراتی، ئیکۆلۆژی و ئازادیا رۆژنامەگەریڤە دا رێکێ ل ئوپۆزسیۆنا روسی بگریت دا هەر دەستهەڵات د دەستێن کەیسەرێ نویی کرملێنێ دا بیت، مستەر پۆتینی!
بێهن مالقیا جیهانێ یا ڕەوایە چونکو روسیا خوەدی ئەتەلەریەکا ئەتۆمی یا بهێزە و کلیل ژی تەڤ د دەستێن کەیسەرێ کرملێنێ دانە بۆ ڕەڤاندنا هەڵامەتێ شەرەکێ نوی یێ جیهانی مەرسیا هەی کو ناتۆ چاڤێن خوە ل داگیرکرنا رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا بنەقینیت و کۆمبوونا جو بایدن-پۆتینی بۆ پێدانا تیشکا کەسکە بۆ ڕەوتیدان ب داگیرکرنا رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا یان ژی پشت ڕاستکرنا روسیا ب وەرنەگرتنا ئوکرانیا د قۆلپا نانۆ و ئێکەتیا ئەورۆپی دا لێ ئەو ئاماژێن ژ واشنگتۆنێ دپەشن ب دووبارە بوونا سینارۆیا نیڤ گزیرتا قرم بیت. هەر ئەڤ خالەیە هەتا نوکە ئێکەتیا نەتەوەیێن ئێکگرتی و ئێکەتیا ئەورۆپی هیچ هەلویستەک دیار نەکری ئانکو بۆ ڕەڤاندنا هەڵامەتێ شەرەکێ جیهانی دێ روسیا دەستبەرادری داگیرکرنا رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا بیت. ب هەمان سینارۆیا داگیرکرنا نیڤ گزیرتا قرم دێ رۆژهەڵاتێ ئوکرانیا هێتە داگیرکرن لێ ڤێ جارێ ب ئەرێکرنا قۆلپا ناتۆ، ئەمریکا، ئێکەتیا ئەورۆپی و ئێکەتیا نەتەوەیێن ئێکگرتی. کوردان ڕاست گۆتیە:” چویڤی ستویرە، حدود(سنوور) زویرە”.
٣-١-٢٠٢٢