جاسم محمد شرنەخى
گەلەک ژ خەلکێ نەمازە گەنجان، دەمێ پەیڤا “دەلال” وەک پاشناڤ ل گەل ناڤێ (زاخو) گوهلێدبن، ئێک ڕامانا سادە دهێتە سەر هزرێن وان ئەو ژى (جوان)ـە، لێ (دەلالا) زاخۆ دبنیاتا خوەدا ب وێ مانایێ نەهاتیە، بەلکى ئەو چەند پیتەک بوونە هیما ژ بۆ مەبەستەکا دن یا دویر و کویر و جودا. (دەلال)ـا زاخۆ ناڤێ کەسایەتیەکا ژنە، سەنترالا ئەفسانە (مەیتۆدە)ـکا پڕى ڕامانێت کویرە، باژێرێ زاخو یێ دێرین و پرا بەرییا کەڤنار ب وێ هاتیە ناڤکرن، جارێ دا ب کورتێ بەحسێ وێ ئەفسانێ بکین، ئەوا جوهیێن زاخۆ تا داویا ساڵێن چلان ب زمانێ عبرى ب سترانکى ڤەدلۆڕاندن:
دەمێ بیناسازێ پرا بەرى ژ کڤانێ مەزنێ نیڤێ خەلاسبووى گەلەک نەما هەڕفى، چەند جاران سەر ژ نوى ئاڤاکر، لێ هەر دهەڕفى، ئاڤکەر مایە سەرسام نزانى دێ چکتن، پشتى پرسیارکرنێ خوێبزانکەکێ باژێرێ زاخۆ ژێرا گۆت:
چارە ئەوە تو ئێکەم گیاندەر – هەر چ بت – سپێدێ بگەهت دەڤ تە، تو ب ساخى بکیە دبنێ بەرێت کڤانیدا. ڕۆژا دى بەرى نڤرۆ چاڤێ وى ب بیکا وى (دەلالێ) کەڤت، سەیێ مالێ یێ کەفتیە پێشیا وێ و بەرەڤ ویڤە دهێن، دەما وەسا دیتین کەنى، لێ دەلالێ هزرکر خەزیرێ وى یێ ب وێ دکەنت، ڕابوو پیێت خوە سڤکرن و دا پێشیا سەى ڕا، ئاخین ب وى کەفت و بەردا گرى، (دەلالێ) پرسیار ژێ کر ئەرێ چما؟ خەزیرى ژێڕا مەسەلە خوەیاکر، وى دەمى بیکێ گۆتێ:
تەخسیر نەکە مام ئەز دێ خوە کمە قوربانى پرا باژێرى، وى ژى دەلال درێژکرە دبن بەرانڤە، دەمێ ئێڤارێ هاتیە مال، کورێ وى (مالخۆیێ دەلالێ) پرسیارا هەڤژینا خوە کر، گۆتیێ من کرە قوربان، کوڕى ژ بنێ پیا کرە گری و فیغان و دەست هاڤێت قازمەیەکێ چوو سەر پرێ، دوو سێ دەربەک ل بەرا دان دەنگێ دەلالێ هات، گۆتیێ ئەز ڕازیمە ببمە قوربانا زاخو و پرا وێ، دێ ڤێ پرێ ل سەر سینگێ خوە بلندکم و ڕاگرم، قوتانا تە پتر من د ئێشینت، هەما هەرە بەلا خوە ژمن ڤەکە. “هەتا سالێن شێستان دوو تایێن دارێ بەنوكێ ژ ناڤ بەرێن پرێ شینببون دگوتن:
ئەڤە كەزیێن دەلالێ نە”([1])، ئەڤە ئەگەرێ زێدەبوونا پاشناڤێ دەلالێ ل گەل زاخۆ. دەلالا زاخو ژ جیهانا میتولۆژیا و ئاشۆپ و خەیالا بێ سنۆر ب خەلەتی و شاشیڤە خەلکەکێ نەزاخویى ڤەگۆهاستینە ژ بۆ جیهانا ماتریالیا سرۆشتى، هۆسا ئەڤە چەندین سالە بۆیە ڕامانا (زاخۆکا جوان و ڕەند) وەکى هەمى تشتێن تازە و جوان یێن ل هەمى ئالیەکێ زێدە زەحف هەین؛ و یاسایەکا نە گوهۆڕە، پڕانیا هەر جۆرە تشتەکێ دبت ئەگەرێ ئەرزانى و کێم بوهاییا وى. لێ تشتێ نە ماتریالى مینا ئەفسانەیێ بۆهایەکێ ئێکجار مەزن – ل دەڤ وان یێن دزانن – هەیە، نەمازە ل جیهانا ئەدەبى و ڕەخنەیى، ئەگەر هوزانڤانى ڤیا دێر و پەیڤێن خۆ ژ زمانێ ڕاستەڕاستێ بێ یوهایێ وەکى رولان پارت و جان کوهین کۆتین (زمانێ زیڕۆیێ) دویربێخت و هێزا هۆزانا وى بلند ببت؛ ئێک ژ ڕێکێن هەرە گرنگ ئەوە:
بەرەڤ ئەسمانێ میتۆلۆژیا بڤڕت و جوانیا ئەفسانێ د ناڤا رستەیێن هەلبەستێن خۆدا بەڵاڤ بکت، ئەگەر یێ ڕەهوان و سەرکەفتى بت وى دەمێ دێ جوانترین وینەیێت هۆزانێ پێشکێش کتن و دکاریندایە هۆزانا وى پاسپۆرتا جیهانیێ وەرگرت، ئەها ئەڤە فەرهەنگا هوزانڤانێ عیراقیێ هەرە مەزن (بەدر شاکر سەییاب)ـە دبینن یا پڕە ژ میتۆلۆژیا و ئەفسانەیان مینا:
(سندیباد”ديسيوس”، سەربرۆس، عشتار، تەمموز، ئورفیوس، ئەدۆنیس…، ژبلى یێت عەرەبى ژى). دا بزڤڕێن ئەفسانەیا دەلالا زاخۆ و لێ مێزە بکین جهێ ویێ چەوایە د جیهانا میتۆلۆژیادا و بوهایێ وێ چەندا مەزنە، تو دێ بێژى شێخ ئەحمەدێ خانى ل نهالا مێژووێ، یان ل گۆڕێ دەنگێ خوەدا دبێژت خەلکینوو:
نەقدێ مە مەبێژە کەم بوهایە بێ سککەیێ شاهـ شەهڕەوایە ژ لایەنێن مەزناهیا (ئەفسانەیا دەلالێ) ئەوا د کەلتۆرێ زاخۆییدان هاتى:
كەڤناتیا مێژووییا زاخۆ و پرا (دەلالێ) کو ل دویڤ نویتترین زانیاریێت دیرۆکنڤێسان ڤەدگەڕت بۆ سالێن (450-520)ز، ژلایەکێ دیڤە هزرکرنا سادەیا ئینسانى کو وى دەمێ پرا دەلالێ هاتیە ئاڤکرن و ساڵێن دویڤڕا هێشتا خەلک ل زاخۆ د سەردەمێ سافاییا مرۆڤاتیێدا دژیا و – مینا گەلەک ژ خەلکێ دونیایا کەڤن – باوەرى ب خۆڕافات و ئەفسانەیان هەبوو، ڕامانەکا دیتر د ڤێ ئەفسانێدا عەقیدا قوربانیدانێ ب مرۆڤانە، ئەوا هەر چەندە بەرانێ ئیبراهیم پێغەمبەرى و ئیسماعیلى (سلاڤ ل وان بن) یێ گۆتی:
ستوپ ئێدێ مەرگەساتا قوربانیدانێ ب مرۆڤان ژ ترسێن سرۆشتێ دڤێت ڕاوەستت، دیسان ژ ڕامانان: ڤیانا وەڵاتى و ڕویبارێ خابیرى و کارێ بۆ زاخۆ دهاتە کرن ب ئاڤاکرنا پرەکا مەزن و ب سەهم ئەڤسانەیا (دەلالێ) بەرچاڤ دکت، دڤێت ژبیر نەکین ڤێ ئەفسانێ خەمخوارن و ڕوژدى د شۆلیدا نیشا مە ددت، کو ئاڤاکەر هەر یێ موجدبوو پرێ تەمام بکت ل ژێر هەر کاودانەکێدا، و ڕادەستى شکەستێ نەدبوو.
ئەڤ ڕامانێت مە بەحسکرین ژ هەژینە ببن ئەگەرێ مەزن دیتنا ئەفسانەیا بابەتێ مە ل سەر، (دەلال) ژى ب کەڤت ل بەر خامەیان و بهێتە وەرگێڕان ژ بۆ زمانێت زیندیێت جیهانى، ئەگەر نە گەهت ئاستێ ئەفسانەیەکا وەکى یا (گلگامش) ژى خەم ناکت، گلگامش هاتیە وەرگێران بۆ چەندین زمانان ژبەر ڕامانێت وێ ل خوە کۆمکرین مینا لێگەڕیانا ژیانا هەر و هەر، لێ ب هەر ئاوایەکێ نابت ڕامانا (دەلالێ) ژ کویراتیا میتۆلۆژیا سەر ئاڤ ببت و ببت قرشکەک، بێژن زاخۆکا دەلال ب رامانا ئاخ و بەرێن ویێن جوان، ئەگەر ئەڤە بتنێ مەعنا بت؛ چ پەیڤا وەک دەربڕین ژ بچویکرنا زاخو و مێژوویا زاخو و پرا دەلالێ ب ڤێ شاشیا مەزن نابینم.
[1] – ڕەزڤان، سەعید حەجى سەدیق زاخویى، خابیر ڕیبارێ ژین و ژیانێ، چابخانا گازى- دهوک، چاپا ئێکێ 2019، ب 66.
