نڤیسین ل بەر دەرازینکا گرفتان گەلێ کورد ل هەمبەر راستیا ئەقلێ خوە

محسن ئۆسمان

بۆچی یێ دگەل من نەبیت، دژی منە؟

پێکهاتێن جڤاکێن دەسپێکێ، ل سەر شەنگستێ “مرۆڤکانێ ــ ئۆلی” درستبوون، پاش دەربازی فۆرمێ “دەولەمەندی و سیاسی” بوون. ل سیستەمێن کەڤنار، ل جهێ بیرۆکراتیا برێڤەبرنێ/ بازرگانی، شێوێن لەشکرێ/ هێزێ درست بووینە. ل ڤان جڤاکان، تێگەهێ ستەمکاریا پاتریارک ب فۆرمێ خوەیێ بیرۆکراتیا کلاسیک فەروەریێ دکەن. ب تایبەتی، پشتی ئیمپراتۆریێن رۆژهلات هلوشیان، سیستەمێن قەبیلێ، دەربازی فۆرمێن ئۆتۆکراتی/ ئۆلیگارکی بوون، ل دەسپێکێ ئەڤ سیستەمە ل سەر بنگەهێ نەژادیا مالباتان چوو، پاش دەربازی خوەیی دراڤ و پلەدارێن سیاسی بوو. ب ڤان پاشخانان، باژارێن ڤێ دەڤەرێ، دوو فۆرم “بارەگەهێن هێزا لەشکری و ناڤەندێن برێڤەبرنا بیرۆکراتیا پاتریارکی” وەرگرتن، کو هێزێ ددەنە دەسەلاتا ستەمکاریێ. ئها ماکس ڤێبەر، ڤان رەوشێن هوسا، ب “فەروەریا سولتانی” ب ناڤ دکەت.

یەک ژ کارێن مە یێن هەژار، نەبوونا ڤەکۆلینێن نژیارگەریاری ل سەر جڤاکا کوردی نە. راستە دبیت نڤیسین ل سەر سازیێن جڤاکا کوردی هەبن، لێ مە هند زانیاری ل سەر تێکهلی و پێکهاتێن جڤاکا کوردی نینن. هەروها دبیت ل سەر پارچێن جڤاکی نڤیسین هەبن، بەلێ هێشتا نڤیسین ل سەر چەوانیا لێکدان و پێکهاتێن جڤاکێ کوردی قەلسن. لەورا یەک ژ ئارێشێن مە یێن گرینگ، تێگەهشتنێن رەهندێن دیرۆکی/ رەهندێن تایبەتێن گرێدای هێزێن جڤاکی، ب ئاوایەکێ زەلال نینن. ب ڤێ یەکێ، ئەم ل ڤان دەڤەران، گەلەک ل سەر “فۆرمێ تێهزرکرنێ” نەراوستیاینە، ژ بەر هندێ نێرینێن مە بۆ راڤەکرنا بوویەرێن نوکە و پێشهاتان، تا بێژی هەژارن.

ب ئەنجام، مە ل ڤێ قووناغێ، پێدڤی ب ڤەکۆلینەکا کوورا فۆرمێ ژیانا “گوند، ئەشیرەت و باژار”انە. گەلۆ تێکهلیا ڤێ سێکوچکی، چەوانە و کی سەرکێشیێ دکەت؟ ئەرێ هەڤدژی و هەڤرکیا ڤان پێکهاتان چەوانە؟ دیارە د جڤاکێن تەندرستێن رۆژهلات دا، جڤاک ژ ڤان سێ بەشان “گوند، ئەشیرەت و باژار” پێکدهێت، لێ ل جڤاکێ کوردی، هەرسێ بەش بووینە یەک. ئەو ژی مالباتە، کو رۆلەکێ سەرەکیێ رێکخستنا ڤان پێکهاتان دبینیت و وەک بها بوویە ژێدەر و مەرجەکێ گرینگێ یەکبوونا ڤان پێکهاتان. ب سەرهەڤ، ل ڤان دەڤەران، پاشخانێن “مالبات، قەبیلە و ئەشیرەتێ”، نوونەراتیا ئەقلێ گشتیێ تاکی دکەن، کو بنواشەکێ باش بۆ پارتان وەک نوونەراتیا ئەقلێ تەڤایی خەلکی بکەن، بەردەستکرینە.

ئەگەر ل گۆر مارکس، دیرۆک ل سەر هەڤرکیا چینان درست ببیت، پا هێشتا ل کێشوەرا ئاسیا ناڤین دیرۆک درست نەبوویە. هەڤرکی و هزرێن جودا ژی، هەبوونا خوە د ڤان جورە جڤاکێن یەکرەنگی دا نینە، لەورا جڤاکێن مرینە. دیارە دەما هەڤرکی نەبیت، گوهەرین ژی درست نابیت، ب ڤێ ئەنجامێ، ل ڤان دەڤەران نەرازیبوون و سەرهلدان، دەربازی تەڤگەرێن شۆرشان نەبووینە. تاکو دەما گوهەرین ژی درست دبن، ژ بازنێ توورەبوونێ دەرباز نابن!

ب گشتی، ژ بەر پێشکەتنا بلەزا گلۆبالێ دەڤەرا رۆژهلاتا ناڤین، راستی سێ بەرئاشێن پەیڤەندیێن بەرهەمئینانێ “کۆمۆنا دەسپێکێ، فۆرمێ خویک/ خەراخ و شێوێ سەرماداری” بوویە. ئەڤ شەپرزەییا ژێرخانا ئابۆری، باندۆر ل سەر ئالۆزیا هشمەندیا خەلکێ دەڤەرێ کریە، کو کاراکتەرەک دوودل و ئالۆز نکاریت ل دەرفەتێن پێدڤی بریارێن وێرەک بدەت، پەیداکر.

ل ڤان رەوشان، جڤاک ل سەر پێکهاتێن “مالبات، بابک، قەبیلە و ئەشیرەت” ئاڤا دبیت، گیانێ توورەبوونێ زالی سەر ڤان پێکهاتان دبیت. ئەڤ توورەبوونە، شووری ناڤ تاک و گەلی دبیت، ب ئەنجام ملەتەکێ توورەبووی پەیدا دبیت و رۆلێ پارت و دەولەتان، ل ڤان جڤاکان نامینیت. سیستەمێ “بازار/ باژار، هێزا قەبیلێ و مزگەڤت/ سازیێن ئۆلی”، فەروەریێ ل ڤان ولاتان دکەن. ئێدی تایبەتمەندیا ڤان ولاتان، ژ هشمەندی “پاشبەندی”، رێکخستنا جڤاکی “قەبیلە” و ئیدیۆلۆگی “ئۆل” پێکدهێت. ب ڤی ئاوایی، هشمەندیا فیودالیزم هند رەهێن خوە کوور کێشاینە ناڤ مەژیێ خەلکێ دەڤەرێ، مرۆڤ دکاریت ب جورەکێ “فیودالیزما هەردەمی/ ئەندەرسۆن” ب ناڤ بکەت. ئێدی ئەڤ یەکە، رێکا پەیدابوونا چینان نادەت، لەورا “شیانێن پەیدابوونا سەرماداریا ئەقلانی، ژ دەرڤەی ئورۆپا نەبوون/ ڤێبەر”.

گرینگترین دیاردێن ستەمکاریا بەری سەرماداریێ، مۆنۆپۆلکرنا ژێدەرێن هێز و دەسەلاتێ‌یە، ئەڤ مۆنۆپۆلکرنە رێگرا پەیدابوونا سەنتەرێن هێزێ و بنواشێن دەزگەهی، کو دەسەلات و هێزێ پارڤەی سەر چین یان هێزێن جڤاکی دکەت. ئها ڤێ بێدادیێ، پرۆسێسا سیاسی ژ واتەیا خوە ڤالاکر، چونکو ئارێشا هەرە مەزنا ڤان دەڤەران، ژێدەرێن بریارێن سیاسی و ئابۆری، بۆ چەندەکا کێم هاتینە مۆنۆپۆلکرن! ئێدی ل نک مە، ب ئەقلێن کەڤنار/ دوهی سولتانی، داگیرکرن و مۆنۆپۆلکرنا هەر تشتی هاتیەکرن.ب ئەنجام و ب تەڤ واتەیا پەیڤێ، سەروبەرێ مە ستەمکاری و کەڤنەشۆپی سەردەستی رەوشێ کر، تاکو ئیرۆ گەهاندیە مەترسیەکا دژوارا خوەکوژیێ. ئەڤێ یەکێ، نە بەس پرسێن ئالۆز و دوودل ل هەمبەر پاشەرۆژێ، بەلکو ل بەرامبەر دیرۆکا دوهی و ناسناما ئیرۆ ژی سەردەستکرن.

ب درێژیا دیرۆکێ کوردان، خوە ژ دەرڤەی چیان ب تەنێ بەرامبەر زۆرداریا دژمنان دیتیە. ئەڤێ یەکێ، ژ هەردوو ئالان حەزا تۆلهلدان و دژهەڤی درستکریە، ڤێ پێڤاژۆیێ گڤاشتن ل سەر دیرۆکا مە کرینە، کو ئەم پتر ل سەر بوویەران، ژ پاشخانان بوویەران براوستین. ئها ل ڤان جڤاکێن هوسا سیاسەت بێ شرۆڤە، کار و تێهزرکرن دهێتەکرن. ڤێ دیرۆکا دژوار، دەم ژی بریندارکر و یا بەردەوامی سەردەمێ نوکە و داهاتی ژی دبیت.محسن ئۆسمانبەرلین، 2022.01.13