کرمانج هاریکی
پەیڤ پەیڤەکا کەڤنار و خودی بانگرەوەندەکێ فەلسەفی روحیە. ل بەری مللەتێن ئاری ل هەڤ جودا ببن و کوچبەر ببن ئەڤ پەیڤە بو رەکێ خو یێ بنەرەتی یێ دیڤا ڤەدگەریت. پەیڤەکا هاوبەش زمانێت سەرەکر یێن کو ب دایکا زمانا د هێتە ناڤبن زمانێ سانسگریتی. کو زمانێ هەڤپارێ گەلێن هندو و ئەوروپیە. پاشی ل گور قویناغێن خو یێن دیروکی گوران یێ ب سەردا هاتی ل هەر دەڤەرەکێ ل گور پێشکەفتنا فونوتیکا زمانێ خو یا ب کار ئینای. د زمانێ فەهلەوی و لاتینی و سلاڤی هەمان رەگێ هەڤپارێ پەیڤا داسنی یێ مای. ل سەر ئاستێ ئنگل و سەکسونی و هند و گێرمانی دیسان ب هەمان واتا ب هندەک گورینێن پیتا د هێتە ب کار ئینان.
پەیڤا داسنی واتە دێو ناسی دێو پەرستی دێیڤ واتە خوداوەن یان خودایێ خودایا. ب زمانێ سومەری ژی ل گور لێکولینێن خەزعل الماجدی ئەڤ پەیڤە یا دەرباز بوی. واتە پەیڤ هەلگرا دیروکەکا کەڤنارە و رەگ و ریشێن وێ بو بیست هزارسالیا دیروکێ ڤەدگەریت. واتە ل بەری شەارستانیەت دەست پێ زکەت ئەڤ پەیڤە د ناڤا جڤاکێن شکەفت نشین و کوچەری یا هاتیە ب کار ئینان.
دەسنا وەکی رامان دەسنایی واتە دێو پەرست ل بەری دیانەتێت ئیبراهیمی تەغەلغولێ د کوردستانێ دا بکەن دیانەتا هەرا بەربەلاڤ ل دەڤەرا مسیوپوتامیا دەسنایی بو.هەلبەت ل گوری سەرچاوێن زانستی یێ دیروکا لاهوتی و تیولوجی وەسا د هێتە زانین کو جیایێن زاگوروس دایکا ل دایك بونا ئولانە. نەمازە ئولێن ئیرانی یان (ئاریانی) چیایێن زاگورو کو ل روژهەلاتێ مسیوپوتامیا و روژئاڤایێ ئاریانا نشینە. تەخەکا جڤاکی ل ڤێ دەڤەرێ ب ناڤێ موگری دژیان. بو زەمانەکێ دور و درێژ دهێتە گوتن کو ئەڤێ تەخا جڤاکی راستەوخو سەرپەرشتیا دەسهەلاتا ئولان یا کری د دەڤەرێ دا.
ل گور ژێدەرێن دیروکی زمانزانی ئەڤ دەڤەرە یا دەولەمەند بویە ب هزرێن خودا ناسی و تاک خودایا ئاسمانی. چەندین ئولێن ناسراو و دیروکی لدەڤەرا موگان یان ل چیایێن زاگوروس سەرێ هەلدای ژ وانا ۱ ـ زەروانی زەمانیون ۲ ـ میترائیزم روژپەرستان ٤ ـ زەردەشتی بهدینی کو بەری ڤان ئولان موعەتقەدات یان باوەرین خوەزایی ل دەڤەرێ هەبون. ل سەر خوەزایێ و جەڤەنگێن روحی و د سروشتی دا دپەسنین. وەکی دێویستی دەسنایی. کو وانا باوەری ب یێک هێزا د موجەسەمەکێ دا کوم دبیت هەبو ئەو دێیڤە ، پاشی یێ بوی دێیڤا پاشێ یێ بویە دێوا پاشی یێ بویە دیێویەسنا یان دێیڤیەسنا پشی یێ بویە دەسنا .
داسینی دەڤەرا دەسنا نشینە. ل روژئاڤایێ ئاریانا لەند دو دیانەتێت یێن هەڤرك و ئاشتەوایی هەبون. ئەوژی دەسنایی و بهدینی بون. بێگومان دەسنایی گەلەك ل بهدینان ژی کەڤنترن. بهدین ل گور بەلگەنامەیێن زمانزانی و ئەرشیولوجی نە دکەڤنن و ناڤێ دیانەتا زەردەستیایە. دویراتیا وێ ل گور دیروک نڤیسێ ئیرانی سیروسێ رەجەبی ، مری بویس ، جلال الدین اشتیانی نە گەلەکا کەڤنە کەڤناریا وێ ڤەدگەریت بو داویا هزارا دویێ بەری زایینێ. زمان زانێن ئاڤێزتایی دیروکا ئولی بهدینی بو ناڤەراستا هزارا دویێ بەری زایینێ دبەن ( وەکی هاشم رضی کو شارەزایێ زمانێ ئاڤێستایە ئاڤێستا و ڤەندیداد یێن لێکولین و وەرگێرایە سەر زارێ فارسی یێ میانە.
لێ هندەك دینێ زەردەشتی بهدینی دبێژیت بو سێ هزار سالیێ پێش زایینێ ڤەدگەریت. لێ دەسنا واتە دێو یەسنا واتە دێو ناس واتە دیڤا . ئەڤ پەیڤە کەڤناریا وێ د ناڤا چیایێت زاگوروسیدا بو یازدە هزار سالیێ ژی ڤەدگەریت. ( Frau Spigel / لایپزیک لێکولینا ئولێن مسیوپوتامی دا) د زمانێت هند و ئەوروپی ب تایبەت ب زمانێ دایك کو دبێژنێ سانسگریت. دێیڤوس ناڤەکە ژ سەردەمێکێ درێژ کە ل مسیوپوتامیا ناڤێ خودێ بو. هەروەسا بو زمانێ لاتینی ل ئەوروپا ژی بو دەمەکێ درێژ یێ گوتیە خودا دیڤا . لێ ل زمانێ دایک یێ ئیرانی کو فەهلەویە. یان فەیلیە دگوتە خودایێ خو دێوا یان دێو.
دەڤەرا داسنیا بەشەکێ زمانێ هند و ئەوروپیە ژ لایەکێ و ژ لایێ دی پارەکە ل زمانێ هند و ئیرانی و ژ ئالیێ سیێ ڤە پارەکا سەرەکیە ل زمانێت فەهلەوی یان پەهلەوی یان پارتا ـ پەهلەوی یان فەیلی. ل بەر هندێ پەیڤا دێو پشتی دینێن ئیبراهیمی زال بوی ناڤێ خودێ ل دەڤەرێ هاتە گورین بو ئیلاهم و یهوا و گود و اللە د ناڤا زمانێن جڤاکێدا هاتنە سەپاندن . دێو یەسنایی واتە دێوناسان گوتە وان گەلێن نەچویە سەر دینێن ئیبراهیمی. ل سەردەمێ ئیسلامێ ب دارێ کوتەکی هەولا ئیسلامکرنا گەلێن مسیوپوتامی دا و کەلتورێ عەرەبی سەحرایی پاشکەفتی ل سەر گەلێن دەڤەرێ سەپاند و فەرز کر . ئەو دەڤەرێن نەچویە د ناڤ دینێ ئیسلامێ دا گوتێ دێو پەرست. واتە ئێدی ناڤێ شەیتانی و فیکرا دو هێزیا اللە و شەیتانی ل وێرێ سەر هەلدا. واتە ئەوێن باوەری ب اللە ێ ئیسلامێ نەئینای گوتەوان دێوپەرست. واتە شەیتان پەرست. دەڤەرا بادینان ب تایبەتی دەشتا دوبانێ دەڤەرا دوستکیا و و دەڤەرا گوران و بوتا حەتا د گەهیتە دەشتا هەزەبان و دەشتا کویێ و باشورێ روژئاڤایێ هەڤلێری و حەتا داقوق و کەرکوك ژی هندەک سەرچاوە د گەهینە کەمانشار ژی پرانی گوند نشینێت وان ئەزدایی دەسنایی بون. کو ب زمانێ ئارامی کەڤن دگوتە ئێزدیا دەسنایێ واتە دێو پەرست. حەتا نوکە د زمانێ سریانی و کلدانیدا د بێژنە کوردێن ئێزدیا دەسنایێ دبێژنە کوردێن موسلمان قورزایێ ل سەردەمێ موسلمان بونا کوردا پەیڤا قورزایێ دەسنایێ د ناڤا زمانێ کەنیسا سەرقی ئورسودوکیدا ب زەقتر هاتە ب کار ئینان. دهوك نە باژێرەکێ کەڤنارە. لێ هێدی هێدی ب فشار و دارێ زوریێ خەلکێ وێ دەڤەرێ یان یێ هاتیە قەتلوعام کرن ئان ژی یێ موسلمان بی .
یا ژ ناڤێ دێو پارستیێ هێدی هێدی دورکەتی . پەیڤە دهوک ب خو ل گور ئەنسوگلوپیدیا زمانێن ئیرانی و بوچونا هەژار موکریانی و دکتر کەمال فوئاد و دکتور مصلح عونی سارکی یا ل پاشماوێ دەسنا واتە دێو هوگر. واتە لاندکا دێوان یا هاتی. لێ ئەو فەرمان یێن ب سەرێ دەسنایێ ئینای و ئەو هیجرەتا کوچەری یا عەشیرەتێت شاخاوی یێن و دەشت نشین تیڤەرێزەکا عەرەبێن بەدو دەڤەر ل ئێزدیا واتە دەسنیا پاقژ کر.. ئەڤ پەیڤ ل سەردەمێ مسیونێر و روژهەلاتناسێت غەربی وروسی دیسان ل قورنێ ۱۹ دا دیسان ب زەقی کەتە د ناڤ دیروکێ و ئەدەبیاتێ دا. پشتی هاتنا ئنگلیسی دانانا هندەک یاسا و رێسایان ئیدی ئەو ئەدیانێن دەڤەرێ یێن نە موسلمان پیچەک ل ڤێرە و وێراها کەتنە وەرارێ و زیندی بونەڤە. لەورا پەیڤا داسنی دیسان هندەک بزاڤ و زێندی بون بخوڤە دیت.
هاتنا شێخ عودەی کورێ مسافرێ هەکاری بەعلەبەگی چەندین گورینێن جەوهەری د دینێ داسنیان دا چێکرن. هەم میر نەسەبا وان گوری بو سەر بنەمالا ئومەویا. هەم دەستکاری د دەسهەلاتا پیرێن داسنی شەمسانی دا کر. بەشەک ژ وان نەسەب و ناڤێ وان بون شێخ گوری ئەرکێ بلند یێ ئولی کرە د دەستێ وان دا. ئەو داسنیا باری قورنێ دوازدێ و ئەو ئێزداتیا نوکە د ناڤەروکێ دا نە وەک هەڤن. ل جها چەندین سمبولێن خودایی وخوەزایی کو ل سروشتی هاتنە وەرگرتن د ناڤا ئێزدیا دا هاتنە گورین چەندین سمبول و پیروزیێ ئیسلامێ جهێ وان گرت، ناما دکتورایێ یا عبدالقادر مەلا حسین مارینس کورتیەک ل سەر پەیڤنا داسنی یان داسنیا. سەرچاوە: ١ فرهنگ،واژەهایێ اڤستا ــ احسانبهرامی ج۱ ج ۳ ٢ تاریح جامعادیان / جاناس ٣ تاریخ کیش زردشتیان مری بویس ٤ فرهنگ فلسفە / علی علمی اردبیلی ج ۱ ٥ هزار ەهای گمشد د. پرویز رجبی ٦ وندیداد /هاشم رضی ٧ رسالت القشیریە فی علم التصوف/ ابی قاسم عبدالکریم بن هوزان القشیریە النسابوری ٨ مێژوی تەسەوف لە کوردستان /محمد رئوف توککلی وەرگیرانی یوسف زاهر هەورامی ٩ موسوعةالصوفیة و دیانات السریة جون فیرگسون ، نقلها الی العربی محمد جوار ئەڤێ ل سەری تێمایێ سمینارا من یا ئەڤرویە 2/2/2022
