محسن ئوسمان
٢١ شووباتێ وەک رۆژا زمانێ دایکێ پیرۆز بیتپێشکەتنا زمانی جهەکێ بلند د فەلسەفێ دا ڤەگرتیە، ب تایبەتی ژی ل ڤان دوو سەدەیێن داویێ/ 19 و 20، فیلۆسۆفێن ئورۆپی گرینگیەکا مەزن دا وارێ زمانی. زمان ژ هێلا لۆژیک و بارکرنا پەیڤان ڤە هاتە دەولەمەندکرن، کو ب “وەرچەرخانا زمانی” دهاتە بناڤکرن. هەرچەوا ل سەدێ نۆزدێ، پەیڤا “ژیان” کلیلا فەرهنگا وی چاخی بوو، وسا ژی پەیڤا “زمان”، کلیلا سەردەستا سەدێ بیستێ بوو. ئەڤە سەدەیێ خواندن و راڤەکرنێ بوو، کو ل ژێر باندۆرا هایدیگەر و لاکان بوو، لەورا لاکان دبێژیت: “نەهشی زمانە”. ئێدی چاڤ بەری دیتنێ تشتان دبینن، کو ب زمانێ هزر دهێتە نڤیسین و بیرکرن.هایدیگەر تا وێ رادێ گرینگی ب زمانی دایە، بێژیت ل دەسپێکێ “زمان” بوو، کو هەر تشت ل بەر رۆناهیا زمانی وەرارێ دکەت، پێشداچوونا مرۆڤاتیێ ژی هەر ب رێکا زمانی بوویە. ئافراندنا هزرێ چەند گرێدایی کاریە، هند ژی گرێدایی زمانیە. رەوشەنبیریا بهێز دخوازیتە زمانەکێ بهێز، بەلێ دەما مرۆڤ دپەیڤیت، دڤێت گوهدێر ژی بیت، چونکو دەنگدێری دخوازیتە گوهدێریێ ژی. ئێدی پرۆسێسا مرۆڤێ گوهدار، مرۆڤێ پەیڤدار و هزرکەر بەردەست دکەت، لێ بەلێ پرسیار ئەوە، دێ کەنگی پرۆسێسا “ئەزێ گوهدار”، ل نک مە هێتە گوهەرین بۆ “ئەزێ پەیڤدار”؟ ئێدی مژارا فەلسەفێ ب خوە، رۆهنکرنا هشمەندیا هزرانە و وەک ئەنجام ژی “زمان یەکسانێ هزرێ‌یە”.ئەگەر ئەم ل سەر وێ تیۆرا “زمان مالا بوونێ‌یە/ ئەز زمانێ منم” بچین، دڤێت ڤەگەرینە هێز و شیانێن زمانێ خوە، کو رۆلەکێ گرینگ د ئەقل و هشمەندیا مە دا دبینیت. ئانکو دڤێت ل دەسپێکێ، ریفۆرما زمانی بەریا یا کاراکتەر و جڤاکی بهێتەکرن. ب ڤان پاشخانان، مە نکاریە ئالاڤێن خوەیێن لۆژیکی ژ زمانی وەرگرین، چونکو هێزا زمانی دکاریت پتر و باشتر دەربرینێ ژ هەست و داخوازێن مە بکەت. ب راستی، پرسگرێکا “زمان و هزر” یا بەردەوامە، چونکو تێهزرکرن ژ دەرڤەی تێکستی/ زمانی ناهێتەکرن. ئەڤ فۆرمێ زمانێ کەڤنار، ئەقلێن کەڤنار بەرهەمئینان، چونکو مرۆڤ نکاریت تێکستێن نوویێن ژیانێ، بێی نووکرنا زمانی فام بکەت. دڤێت ئەم ژ بیردۆزا تێکستی، دەربازی پرۆسێسا ژیانێ ببین. “گرینگیا خواندنا تێکستی، مینا گرینگیا نڤیسینا تێکستی‌یە، خواندن بەری و پشتی نڤیسینێ دهێت، تێکستی بێی وەرگری و چەوانیا خواندنا تێکستی ژی، گرێدایی راڤەکرن و واتەدانێ‌یە. ب ڤێ واتەیێ، خواندن د گەوهەرێ خوە دا، بەشداریا نڤیسینا تێکستیە”. ئەگەر تێکست ب رێکا هلوەشگەریا زمانی ڤەگەر بیت، پا دێ چەوا هەڤسەنگیا سیستەمێ “گۆتار و ئەقلی” ژێکجودا کەین. ئەگەر تێکست بنگەهێ واتەدانێ بیت، پا ل ڤێرێ بلێڤکرن رۆلەکێ گرینگتر دبینیت.دیارە زمان ژ ڤێ رەوشا ئەم تێرا دەرباز دبین، بێ ئال نابیت، چونکو زمان فاکتەرەکێ سەرەکیێ دارێژتنا هزرێ‌یە. ئانکو “زمان، سازیەکا جڤاکی و سیستەمەکێ بهایان ل هەمان دەم دایە/ بارت”. ئێدی رەخنا زمانێ هەیی، رەخنا ئیدیۆلۆگیا هەییە، چونکو زمان ڤەژەنا تێهزرکرنا جڤاکی ل گۆر مەرجێن دیالێکتیکی‌یە. ل ڤی دەمی، رەخنا زمانی ب خوە، رەخنا دیاردا دەسەلات و کەڤنەشۆپیێ‌یە. ژ بەر هندێ، تاکو زمانێ هەیی نەهێتە گوهەرین، مرۆڤ نکاریت هزر د پێشکەتن و وەرارەکا تەندرست دا بکەت. لەورا دڤێت ئەم زمانێ خوە، ژ گەمارا کەڤنار پاک بکەین، داکو بکاریت دگەل سەردەمی خوە بگونجینیت. ب ڤێ گرینگیێ، تەڤ هزر و تێگەهێن گوهەرینێن هزریێن ل فرەنسا هاتینەکرن، ل ژێر باندۆرا رێباز و تەڤگەرێن نژیارگەری، هلوەشگەری، سێمیۆلۆگی و زانستێن زمانەڤانیێ “فۆکو، درایدا و لاکان” بوون. لەورا بۆ هەر گوهەرینەکێ، دڤێت کار ل سەر زمانی بهێتەکرن، چونکو تاکو زمان نەهێتە رزگارکرن، هزر ژی ناهێتە رزگارکرن. ئێدی مە پێدڤی ب “زمان، مێتۆد و ئالاڤ”ەکێ نوویە، بکاریت دەربرینێ ژ رەوش و پێشهاتێن ڤێ قووناغێ بکەت.مەرجێ یەکێ یێ تێکهلیێن هشمەندی و دوورهێلی، پێڤەندیا د ناڤبەرا “ئەقل و دیرۆک” و “کریار و دیرۆک” دایە، کو ئەڤە ب خوە هەڤکێشا “دوورهێل/ زمان، ئەقل/ کریار” سەراست دکەت. لەورا زمان ئالاڤێ مرۆڤیێ یەکێ یێ ئەقلیە، لێ مرۆڤی د دەسپێکا ژیانا خوە دا، زمان وەک چەڤەنگێ هزری پتر زمان بۆ ئەفسانێ ژ ئەقلی بکارئینایە. هشیاریا مرۆڤی ژ تێهزرکرنێ دەسپێکریە، کو دبیتە کاریگەریا یەکێ یا ئەقلی، لێ تێهزرکرن ب چەڤەنگان هاتیە ئاڤاکرن. هوسا ڤەکۆلینا رەنگێن چەڤەنگان، کلیلا فۆرمێن تێهزرکرنا مرۆڤی بووینە. پێکهاتێن شێوێن چەڤەنگان ژی، رەنگەکە ژ رەنگێن دەربرینێ، کو دبیتە داستانا ئەقلی. ئەقل ب خوە ژی، نە دانا مرۆڤێ دەسپێکێ‌یە، بەلکو بەرهەمێ سەربۆرا مرۆڤاتیێ‌یە، کو ب رێکا زمانی هاتیە هەڤیرکرن. لەورا زمان ئالاڤێ یەکێ، یێ تێهزرکرنا لۆژیکیە، چونکو پرنسیپا پەیڤێ و هەڤیڤەندیا زمانی، بوویە بنواشێ ئەفسانێ. هێز و کووراتیا گیانیا زمانی، رێکخوەشکرنا تێگەهێن “بوون و خوەیاتی”یە. دیارە جودابوونا زمانان، نە گرێدایی کێشا دەنگ و درۆڤانە، بەلکو گرێدایی تێهزرکرنێن جودایێن ژیانێ‌نە. زمان ژ ئالەکی، رێک یان تێنێرینا ژیانێ‌یە و ژ لایێ دی، ناڤبەرەکە هزر تێرا دەرباز دبیت.ب کورتی، زمانێ کوردی ل گۆر هەموو کۆنتێکستێن زانستی، زمانەکە هێشتا نکاریە بەشداری نڤیسینا دیرۆکی ببیت. نڤیسینێن ل سەر زمانێ کوردی، هێشتا ژ بیاڤێ رێزمانێ، دەرباز وارێن “دیرۆکا زمانی، لۆژیکا زمانی و هێزا زمانی” نەبووینە، چونکو چەوا دوتاییا واتەیا بلێڤکرن و دەنگی هەیە، وسا ژی رەنگ و شێوە واتەیێ دگوهەریت. راستە زمانی گەلەک ئەرکێن هەین، لێ تا نوکە ڤەکۆلینا زمانزانێن کورد، زمان ژ وارێ رێزمانێ دەرباز نەکریە. ئێدی ل گۆر پێدڤیێن سەردەمی نکاریە خوە پێشدا ببەت، چونکو هەژاریا باژارڤانی و هەڤچەرخی پێڤە دیارە، بەلێ پا مرۆڤ دکاریت بێژیت، زمانێ کوردی ژ هێلا جوتیاری و گوندی‌ڤە یێ دەولەمەندە. ب ڤی ئاوایی، ساخلەتێن زمانی کوردی، تەڤلی رێکا هزرکرنا مرۆڤێ کورد ژی بووینە، چونکو جیهانا مە یا هزری/ رەوشەنبیری، ل گۆر جیهانا زمانێ مە درستبوویە. تاکو زمانێ کوردی نەکەڤیتە وارێ هزری، وەرارێ ناکەت. لەورا ل داویێ دپرسین، گەلۆ زمان ئامانێ هزرێ یان ئافرێنەرێ بوونێ‌یە؟محسن ئۆسمان
