محسن ئوسمان
/ هێراکلیتپێڤاژۆیا شەری ژ هەبوونا بوونەوەری دەسپێکریە، لەورا مرۆڤ ب چ ئاوایی پێناسا شەری بکەت، ژ چوارچووڤێن “وێران و کوژتن”ێ دەرباز نابیت. سەرباری ئاخڤتن ل سەر شەری و ل ڤێ دەڤەرێ، ئاراندنا بیردانکێن تراژیدیە، چونکو سەرپێهاتیا دەڤەرا مە، دیرۆکا شەرێن خوینەلۆیە. ئانکو مرۆڤ دکاریت بێژیت: “شەر قەدەرا ڤێ دەڤەرێ”یە.
ئەڤە هەموو، مە راستی پرسەکێ “بۆچی شەری” دکەین؟! دیارە ژ سەرپێهاتیا مرۆڤاتیێ خویا دبیت، کو ل سەر دیوار و تافلێن کەڤنار، گەلەک وێنە و پەیکەر، سەرباری چەک و ماسکێن شەران بەرچاڤ دبن و ب تایبەتی ژی ل سەردەمێ ئاشووریان. کۆمارا پلاتۆن ژی، ژ سێ بەشان “فیلۆسۆف، لەشکر و بەند” پێکهاتیە. مێکاڤیلی “میر” و نیتشە “هێز و حەز”، نیشاندانا گایێن ئیسپانی و خوین، شەڤا زاڤاینیێ و خوین و قوربانی ب خوین، ئەڤە تەڤ نیشاندانا ئەزێ خورتم. هەر سەرهلدانا “مێتۆلۆگی، ئۆل و فەلسەفێ”/ دوئالیزمێ، ژ دەرئەنجامێ شەران هاتیە ژیانێ، چونکو خەیال و هزر د مەژیێ مرۆڤاتیێ دا ل ژیانا ڤێ جیهانێ و یا دی سەردەستبووینە. ئانکو ئەفسانێ خەیال و مانتالیتێتا شەران، د مەژیێ خەلکی دا ئاڤاکریە.
راستە شەر دیاردەکا دیرۆکیە، بەلێ دیرۆک ژی زارۆکێ شەرانە. هندەک ژ ڤەکۆلەران دبێژن، خەلکێ کەڤنار پتر حەز شەران ژ دلینی و کوهنێلیێ دکر. ژ بەر هندێ، ولزار دبێژیت: “هەموو رێک د شەر و ئەڤینیێ دا پەسەندن”. لەورا دبێژن، گەلێن کەڤنەشۆپ پتر ژ شەران، ژ خواندنگەهان فێربووینە. ب ئەنجام، تەمەنێ شەری ژ یێ ئاشتیێ درێژترە، ژ بەر هندێ ئەم بۆ شەری پتر ژ ئاشتیێ بەرهەڤین.
ب ڤێ یەکێ، پلا گەرماتیا شەری گەهشتە وی ئاستی، بێژن “بەرهەڤیا شەری ب خوە، کورتترین رێکا ئاشتیێ‌یە”. لەورا مێکاڤیلی دبێژیت: “هەموو شەر دادپەروەرن، ئەگەر پێدڤی بن”. ل گۆر تێگەهشتنا نیتشەی، ژیان ب تەڤایا خوەڤە ل سەر هەڤرکی و شەران ئاڤا دبیت، کو تێکهلیەکا پێدڤی د ناڤبەرا “پاناڤا شەر و کارێ هونەری” دا هەیە. تاکو د پرۆسێسا شەران دا، زانین و شەهرەزابوون رۆلەکێ گرینگ دبینیت، کو رێبەریا شەری “زانین، هلبژارتن و بریار” هونەرە. لەورا شەر وەک پرۆسێس و هزر دبیتە هێڤنێ هونەری، هەر ل خوەداڤەند و پەیکەرێن کەڤنار بنێرە، تەڤ/ پرانی ڤەژەن و دەرهاڤێژێن خەیال و دوورهێلێ شەری بووینە. بنێرە “گلگامێش، ئێلیادە، کاوە، رۆستەم، هەرقەل، ئیمام عەلی و…”، پرن ژ خەیالا شەری و هێزێ. هونەر ل دەسپێکێ بۆ ئەستاتیکا و خوەشیا مرۆڤی نەبوو، بەلکو وەک چەکەکی/ ئالاڤەکێ هەڤیڤەندیێ د دەستێ مرۆڤی دا بوو، وەک هەڤرکیا دگەل “سروشت، گیانەوەر و مرۆڤ”ان بوو. لەورا ئەرنست فیشەر دبێژیت: “هونەر… ئالاڤ/ چەکەکێ هەڤیڤەندێ، د دەستێ کۆمێن مرۆڤان دا، ژ بۆ هەڤرکیا مانێ بوو”. ئێدی ئەو گرینگیا خەلکێ کەڤنار ددا هونەری، ژ بەر کو هونەر وەک دەربرینێن شەری، ژیانا وان داگیرکربوو، چونکو مرۆڤێ کەڤنار هۆگرێ شەران بوو. هەر “موزیک، لەیزین، ستران و…”، بۆ گەرمکرنا مۆرالا شەران بوون، لەورا پەیکەرێن کەڤنار ژی “شێر، هەسپ، مار و…” بوون.
دیارە مرۆڤ نکاریت بەحسێ شەر و هونەرێ یوونانی، بێی بەحسکرنا رۆل و کارتێکرنا ئەسکەندەرێ مەزن بکەت، چونکو بوویە هێڤێنێ “ئەفسانە، شانۆ، داستان و ئەدەبی”. ئەسکەندەر ژی، ب رێکا مامۆستایێ خوەیێ مەزن ئەرستۆ گەلەک حەز ژ ئەدەب و هونەری دکر، لەورا هەرتم لبەکا داستانا ئێلیادە دگەل بوو. ئێدی د دیرۆکا درێژا مرۆڤاتیی دا، ئەسکەندەر و ناپۆلیۆنی، رۆل و کارتێکرنەکا مەزن ل سەر خەیال و مژارێن رەوشەنبیریێ هەبوویە. بنێرە سەرکەتنا ناپۆلیۆن ــ Napoleon د شەرێ “ئێنا ــ Iêna/ 1806” ل نەمسا دا، گوهەرینەکا مەزن ئێخستە پرۆسێسا هزر و بیرمەندیا ئورۆپیان، سەرباری بنگەهەک بۆ شۆرشا فرەنسا 1789 ژی دانا.
پشتی شەرێ جیهانێ یێ دووهەم، پرۆسێسا شەرێ گەرم، دەربازی شەرێ سار “1947 ــ 1991” بوو، پاش تێگەهێ “شەرێ سار”، وەک دەستەیا د ناڤبەرا هەردوو تێگەهان “شەر و ئاشتی” دا هاتە بکارئینان. ئانکو پشتی شەرێ سار، رەوشەنبیری زالی سەر ئیدیۆلۆگیێ بوو، کو تەڤلی هزرا تێکهلیێن رەوشەنبیریا بوو. ب ڤێ واتەیێ، تێگەهێ “هەڤرکیا کولتوران”، وەک ئەلترناتیڤێ “شەرێ سار ــ Guerre Froide” هاتە بکارئینان. پشتی قووناغا شەرێ سار، هەڤرکی کەتە د ناڤبەرا دوو تێگەهان “ئیدیۆلۆگی و رەوشەنبیری” دا، وەک ئەنجام ژی هەڤکێش ب لایێ تێگەهێ رەوشەنبیری‌ڤە ئالیسەنگبوو. ئێدی “ناسنامە، دەسەلات و جیهانگیریا رەوشەنبیریێ” بەردەستبوو. مرۆڤ دکاریت بێژیت، پشتی شەرێ سار، شۆرشا رەوشەنبیریێ ل جیهانێ و ب تایبەتی جیهانا سەرمادار دەسپێکریە، کو ل هزارا سیێ ب “هەڤرکیا کولتوران/ رەوشەنبیریێ” دهێتە بناڤکرن. لەورا فوکویاما ــ Fukuyama دبێژیت، دەرئەنجامێن شەرێ سار نە مینا شەرێن دی‌نە، بەلکو ب دەسپێکرنا شەرێ سار، داویا ئیدیۆلۆگیا و هزرێن مەزنە.مرۆڤ دکاریت ژی ل گۆر فروید هزر بکەت، کو د هەر بوونەوەرەکی/ مرۆڤەکی دا هۆڤەکێ نڤستی هەیە، پەروەردە و ئاراستەکرن دکارن وی هۆڤی بخەوینن یان ژی دژی یێ ل هەمبەر بکاربینن. راستە “شەر خرۆسکەکا مرۆڤاتیا میراتگرە”، بەلێ پا “مرۆڤ گەلەک ژانان دکێشیت، داکو ژیانێ بپارێزیت/ نیتشە”.
ب کورتی، ژ بەر ڤان ئەگەرێن تراژیدی و دەردەسەریا دەڤەرێ، گەلێ مە د ناڤبەرا کولتورێ “تڤەنگ، گێسن و هەلبەستێ” دا پەروەردە بوویە، کو راستی گرانترین شەرێ دگەل خوەیاتیا خوە هاتیە. ئێدی چەوا د شەران دا هەلبەست وەک “پەیڤ رێبەرا مرۆڤاتیێ/ مایکۆڤسکی” دکەت و مارشال ژی ب هێز دکەڤن، وسا ژی د ئاشتیێ دا، پەیکەر بۆ قەهرەمانان دهێنە درستکرن. ب ڤێ ئاوایی، دیرۆکا مرۆڤاتیێ ژ شەری دەسپێکریە/ قابیل هابیل کوژت ــ، گلگامێش و ئەنکیدو و کاوەیێ ئاسنگەر و زوحاک”. بنێرە هەر “بەهەشت و دۆزەخ” و “ئبلیس”، “ئادەم و حەوا”، بەری مرۆڤی پەیدابووینە. ئەڤە تەڤ ئیشارەتێن هندێ‌نە، کو ل گۆر پێڤاژیا دیرۆکا مرۆڤاتیێ، ل دەسپێکێ شەر بوو!
